اعجاز اقتصادی قرآن کریم

اعجاز اقتصادی قرآن کریم

حجت‌الاسلام دکتر سید مفید حسینی کوهساری*

عضو هيئت علمي جامعة المصطفيالعالمية

چکيده

اعجاز اقتصادي قرآن، آموزه‌ها یا نظام‌هایي از آموزه‌های اقتصادی قرآن است كه بشر هیچ‌گاه نمی‌تواند بدون بهره‌گيري از دين به آن سطح برسد، از اینرو قابل تحدي نيز می‌باشد.

معارف قرآنی در هرکدام از قلمروهاي عمده اقتصادي اسلام، از قبیل جهان‌بيني اقتصاد قرآني، ايدئولوژي اقتصاد قرآني، فلسفه اقتصاد قرآني، مباني ارزشي اقتصاد قرآني، سازوكارهاي اقتصاد قرآني و… به تنهایی می‌تواند موضوعی برای تحقیق اعجاز اقتصادی باشد. به نظر می‌رسد بدون ملاحظه این نگاه تفکیکی به قلمروهای متنوع اقتصاد قرآنی بحث از اعجاز اقتصادی قرآن ناتمام باشد.

اين تحقیق به بررسی سه کتاب مرتبط با اعجاز اقتصادی قرآن پرداخته: 1) «الاعجاز الاقتصادي للقرآن‌الكريم، دکتر رفيق يونس‌المصري»؛ 2) «الاعجاز الاقتصادی فی القرآن‌الکریم ـ دراسة‌تاصیلیة تطبیقیه ـ تألیف دکتر اسامه السید عبدالسمیع، استاد دانشکده شریعت و قانون دانشگاه الازهر مصر»؛ 3) «المنظومة المعرفیة لآیات الربا فی القرآن‌الکریم «نموذج للاعجاز‌ القرآنی فی المجال الاقتصادی، اثر دکتر رفعت السید العوضی».

واژه‌هاي اصلي: قرآن، اقتصاد، اعجاز اقتصادي، اعجاز علمي.

مقدمه

قرآن‌كريم مشتمل بر معارف گوناگون در حوزه‌هاي مختلف اعتقادي، اخلاقي و عملي است که  در ساحت‌هاي متعددي از جمله فرهنگ، سياست، اقتصاد، اجتماع، ‌تربيت و… آموزه‌ها و معارفي را براي سعادت انسان‌ها به ارمغان آورده است. بدون ترديد بخش قابل توجهي از آيات قرآن به پديده‌هاي هستي و راهنمایی انسان‌ها در تدبير امور آن‌ها اختصاص يافته و سعادت دنيا و آخرت آنان را تضمين نموده است (رفیعی محمدی، ناصر، سير تدوين و تطور تفسير علمي قرآن/ 14). از گذشته تا به امروز مفسران و دانشمندان اسلامي در ابعاد متنوع تفسير علمي، اظهارنظر كرده و تلاش كرده‌اند تا به مدد كشفيات و يافته‌هاي علمي به تفسير آيات قرآن بپردازند.تفسير علمي كه در ميان انديشمندان اسلامي با موافقت‌ها و مخالفت‌هايي مواجه شده است، امروزه دغدغه ذهني بسياري از متفكران را به خود جلب كرده و روز به روز به علاقه‌مندان آن افزوده مي‌شود. آنچه در سال‌های اخیر به دامنه مباحث علم و دین افزوده گشته، موضوع اعجاز علمی قرآن است که به ویژه به عرصه اقتصاد نیز کشیده شده و مدعی است نه تنها قرآن حاوی مطالب علمی می‌باشد بلکه این معارف در عرصه اقتصاد نیز قابل تحدی و اعجاز می باشد.

اين نوشتار در ضمن چند گفتار به مفهوم اعجاز اقتصادي و گونه‌هاي آن پرداخته و پس از آن چند كتاب مدعي اعجاز اقتصادي قرآن را مورد بررسی قرار داده است.

اول: مفهوم‌شناسي

الف. اعجاز

واژه‌ معجزه از مصدر اعجاز مشتق از ريشه‌ ثلاثي مجرد «ع ج ز» است كه به معناي درماندگي، ناتواني و نيز انتهاي هر چيز است (ابن فارس، احمد، مقاييس اللغة، 4/232). اعجاز در اصطلاح علم كلام و تفسير، كار شگفت و امري خارق عادت است كه پيامبران الهي به رغم قوانين عادي و جاري طبيعت به منظور اثبات ادعاي رسالت خدايي خويش انجام مي‌دهند. اموري كه آدميان عادي از انجام مانند آن در مانده‌اند. (سعيدي روشن، محمد باقر، معجزه‌شناسي/ 18)

در مجموع تعاريف و ويژگي‌هاي ياد شده براي معجزه در كلام انديشمندان و بزرگاني همچون: (سيوطي، جلال الدین، الاتقان/38)؛ (تفتازاني، شرح المقاصد، 5/61)؛ (فخر رازي، تلخيص المحصل/ 350)؛ (علامه حلي، ارشاد الطالبين/ 306)؛ (طوسی، خواجه نصيرالدين، كشف المراد في شرح تجريدالاعتقاد/275)؛ (علامه بلاغي، محمد جواد، آلاء الرحمان في تفسير القرآن/3)؛ (خويي، ابوالقاسم، البيان في تفسيرالقرآن/43) مي‌توان نتيجه گرفت كه در تحقق معجزه 6 شرط لازم است:

1. به خواست و عنايت خدا صورت گيرد؛

2. به دست مدعي نبوت آشكار شود؛

3. به گونه‌اي باشد كه نشانه صدق ادعاي پيامبر باشد؛

4. خارق عادت باشد؛

5. ديگران از انجام آن عاجز باشند و قابل تعليم و تعلم نباشد؛

6. همراه تحدّي بوده و از معارضه سالم بماند. (شاهد، رئيس اعظم، اعجاز قرآن از ديدگاه مستشرقان/51) به عبارت ديگر در معجزه سه حيثيت وجود دارد:

اول) جهت معجزه‌گر [که] بايد مدعي منصب الهي و تحدي كننده باشد و هدف او هم اثبات امر محال نباشد؛

دوم) جهت معجزه [که] بايد خارق عادت بوده و گواه صدق ادعا باشد و از امور شرّ هم نباشد؛

سوم) جهت مخاطبان معجزه [که]  بايد از آوردن مثل آن معجزه، ناتوان باشند. (رضايي اصفهاني، محمد علی، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن،1/63).

ب. قلمرو تحدي قرآن

مبارزه ‌طلبي قرآن سه نوع شمول دارد:

1. شمول افرادي؛ يعني اگر همه افراد جمع شوند نمي‌توانند مثل قرآن را  بياورند و شامل همه افراد موجود، اعم از انس و جن‌ و حتي آيندگان نیز مي‌شود (اسراء/88)؛

2. شمول زماني؛ يعني اين دعوت و تحدي از صدر اسلام شروع شده و تا قيامت ادامه دارد. (بقره/24)؛

3. شمول احوالي؛ يعني در هيچ حالي و در هيچ زمينه‌اي نمي‌توان مثل قرآن را آورد.

علامه طباطبايي و آيت الله معرفت معتقدند که تمامي ابعاد قرآن معجزه است ولي با اختلاف مخاطبان متفاوت است. براي مثال قرآن معجزه ادبي براي اديبان، معجزه سياسي براي سياست مداران و معجزه حكمت براي حكيمان است. (ر.ک: طباطبایی، محمدحسین، تفسير الميزان، 1/57ـ 67؛ معرفت، محمد هادی، التمهيد في علوم القرآن، 4/23 و 134؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن،1/70 و 77).

آيت الله خويي نيز همه ابعاد را نشانه اعجاز قرآن مي‌داند، اما آن را منحصر به مخاطبان عرب يا اهل فن و علم خاص نمي‌كند. (ر. ک: خویی، سید ابوالقاسم، البيان في تفسير القرآن/43ـ91).

ج. اعجاز علمي قرآن

برای اعجاز علمي قرآن تعاریف ذیل ذکر شده است:

1. رازگويي علمي آیات قرآن، به این معني که قرآن مطلبي علمي را كه قبلاً  كسي از آن اطلاع نداشته، بيان نمايد به طوري كه مدت‌ها بعد از نزول آيه، علمي بودن آن كشف شود آن هم به گونه‌ای كه با وسايل عادي كه در اختيار بشر عصر نزول بوده قابل اكتساب نباشد؛

2. اِخبار غيبي آیات قرآن، به این مفهوم كه در هنگام نزول آيه كسي از آن اطلاع نداشته باشد و پس از خبر دان قرآن، همان محقق شود. (رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن،1/ 85).

شايد بتوان تعريف سوم و چهارمی نیز از اعجاز علمي قرآن بيان نمود و آن اينكه:

3. آموزه‌هايي كه بشر هیچ‌گاه نتواند بدون بهره‌گيري از دين به آن دست یابد.

4. آموزه‌هایی که نظام‌هايي است كه اين نظام‌ها قابل دسترسي براي بشر نبوده و بلكه قابل تحدي نيز می‌باشد.

از چهار تعريف بالا،‌ دقيق‌ترين تعريف در اعجاز علمي قرآن در حوزه علوم انساني، تعريف چهارم است، چرا كه نگاه جامع و دقيق اسلام ـ كه مبتني بر علم و حكمت الهي نسبت به ظرفيت‌ها و ويژگي‌هاي حيثيات انساني است ـ نسبت به انسان و ابعاد وجودي او،  مستلزم طراحي بهترين الگوي جامعِ سعادت آفرين در حوزه‌هاي مختلف اقتصادي، فرهنگي، سياسي، اجتماعي، تربيتي و… است. اين مجموعه نظام‌مند علاوه بر اينكه نشان‌دهنده وحياني و الهي‌بودن آموزه‌هاي قرآني و اسلامي است، مي‌تواند به عنوان معجزه قرآني نيز ارائه گرديده و بدان تحدي صورت پذيرد.

از ديگر وجوه قابل تحقیق و بررسی در تعريف اعجاز علمي قرآن، كارآمدي نظريه‌ها و آموزه‌هاي قرآني در عرصه اجرا و میزان بالای عملیاتی شدن آنها است؛ يعني علاوه بر اينكه آموزه‌هاي قرآن در مقام نظر، تئوري و طراحي قابليت تحدي را دارد، كارآمدي اين نظريه‌ها نسبت به ساير نظريه‌ها و مكاتب فكري قابل بررسي و مقايسه و احتمالاً قابل تحدي باشد.

د. اعجاز اقتصادي قرآن

در مورد اعجاز اقتصادي قرآن در سال‌هاي اخير كتاب‌هاي متعددي نوشته شده است كه بيش‌تر به مصاديق اعجاز پرداخته‌اند که در بخش دوم مقاله به برخی از آنها پرداخته می‌شود، اما نگاهی نظری و مفهومی به این مقوله می‌تواند در تبیین بیشتر موضوع راهگشا باشد.

دكتر اسامه السيد ‌عبدالسميع،اعجاز اقتصادي را اينگونه تعريف مي‌كند: «ارائه روش جامع اقتصادی که هم زمان مصالح فرد و جامعه را به شکل متوازن در دنیا و آخرت تأمین نماید به نحوی که بشر در طول تاریخ و در همه زمان‌ها از آوردن شبیه آن عاجز باشد.» (ر.ك: اعجاز الاقتصادي في القرآن الكريم/ مقدمه).

با توجه به مباحث گذشته پیرامون اعجاز علمی، چند تعریف از اعجاز اقتصادی قابل تصویر است:

1. مقصود از  اعجاز اقتصادی قرآن وجود قوانين و مفاهیم اقتصادي  در قرآن، قرن‌ها قبل از تدوين علم اقتصاد و نوعی رازگويي علمي آیات قرآن است به این معني که مطلبي علمي را كه قبل از نزول آيه كسي از آن اطلاع نداشته قرآن بيان نمايد به طوري كه مدت‌ها بعد از نزول آيه، آن مطلب علمي كشف شود و اين مسأله علمي طوري باشد كه با وسايل عادي كه در اختيار بشر عصر نزول بوده قابل اكتساب نباشد؛

2. آموزه‌هايي اقتصادی كه بشر همواره نتواند بدون بهره‌گيري از دين به آن سطح برسد و تضمین‌کننده سعادت دنیوی و اخروی بشر باشد؛

3. قرآن حاوي نظام‌هايي از آموزه‌های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است كه اين نظام‌ها قابل دسترسي براي بشر نبوده و بلكه قابل تحدي نيز می‌باشد.

دوم: گونه‌هاي اعجاز اقتصادي قرآن

1. اعجاز درون قرآني و اعجاز برون قرآني اقتصادي

در اعجاز درون قرآني اقتصادي، آموزه‌ها و نظام‌هاي اقتصادي قرآن در محدوده آيات قرآن و سوره‌ها و تمامي قرآن بررسي مي‌شود، اما در اعجاز اقتصادي برون قرآني به بررسی اين نكته پرداخته مي‌شود كه آيا كليّت معارف اقتصادي قرآن از نگاهي بيروني حاوي اعجاز می‌باشد يا خير؟

دو نمونه مصداق از اعجاز برون قرآني:

الف) تأثير قرآن بر تحولات اقتصادي و اجتماعي صدر اسلام و تغييراتي كه نسبت به اقتصاد دوران جاهليت به همراه داشته است مي‌تواند به عنوان يكي از مصاديق اعجاز قرآن مورد بررسي قرار بگيرد. در اين فرض ادعا مي‌شود که آنچه مفاهيم و آموزه‌هاي قرآني در تغييرات جهان بيني و ايدئولوژي مسلمانان صدر اسلام و به تبع آن تحولاتي كه در نظام توليد، توزيع، مصرف، نظام مالياتي، نقش و جايگاه حكومت در صدر اسلام، نظارت و كنترل اقتصادي، قانون‌گذاري و تعيين ضوابط، گسترش و توسعه اقتصاد بخش خصوصي و تعاوني، افزايش مشاركت، تجهيز بهينه منابع‌ انساني، تجهيز منابع مالي و سرمايه‌گذاري و… به وقوع پيوست به شكلي اعجازگونه وضعيت اقتصادي مسلمانان را در خلال كمتر از 4 دهه به استانداردهاي بسيار قابل قبولي ارتقاء داد. اين مسأله اگرچه با تعبير اعجاز اقتصادي كمتر مورد توجه قرار گرفته است، اما از محتواي ادبيات بسياري از انديشمنداني كه پيرامون اقتصاد صدر اسلام قلم زده‌اند، اين معنا فهميده شده و از كارآمدي فوق العاده اقتصاد صدر اسلام پرده بر می‌دارد.

ب) نظام اقتصادي قرآن مي‌تواند با آموزه‌ها و نظام اقتصادي ساير اديان آسماني مقايسه شود تا ضمن درک وحدت همه‌ اديان در ارائه این مفاهیم، از قدرت و جامعيت بيشتر آموزه‌هاي قرآني و كمال دين اسلام نسبت به ساير اديان در این باره پرده برداشت و از این رهگذر به جايگاه والاي آموزه‌های اقتصادی قرآن و احتمالاً به اعجاز آن پي برد. اين مقايسه بين دين اسلام و ساير اديان بزرگ از جمله بودا، كنفوسيوس، شينتوئيسم و… نيز قابل تصور است.

2. اعجاز اقتصادي قرآن در گزاره‌هاي انشايي و اخباري

بخشي از آموزه‌ها و نظام‌هاي اقتصادي قرآن از سنخ گزاره‌ها و آموزه‌هاي انشايي است كه حاوي بايدها و نبايدها و يا هنجارها و ارزش‌هاست. عمده معارف مرتبط با چهار حوزه ايدئولوژي اقتصاد داني، مباني و اهداف نظام اقتصادي قرآني، گزاره‌هاي اقتصاد دستوري و نظام فقهي ـ حقوقي اقتصاد قرآني در اين فضا قابل تصوير است. از سويی ديگر بخش ديگر معارف قرآني ناظر به گزاره‌هاي اخباري يا همان گزاره‌هاي ناظر به هست‌ها و نيست‌ها و تبيين واقعيت‌هاي اقتصادي است. اغلب معارف مرتبط با حوزه جهان‌بيني اقتصاد قرآني، فلسفه اقتصاد قرآني، گزاره‌هاي اقتصادي اثباتي قرآني و نيز تبيين ساختارهاي اقتصادي، در اين بخش جاي مي‌گيرد. تبيين حوزه‌هاي فوق و اثبات آنها مجال ديگري مي‌طلبد، اما آنچه در اين مجال قابل ذكر است، آن است كه اجمالاً، هم در بخش گزاره‌هاي اثباتي و هم گزاره‌هاي انشايي معارف فراوان قابل ذكري وجود دارد كه مي‌تواند محل بحث در اعجاز اقتصادي قرآن بوده که نگاه استقلالي به هر كدام مي‌تواند عرصه‌هاي نويني را براي محققان فراهم نمايد. (خورشيد احمد، مطالعاتي در اقتصاد اسلامي، مقاله دكتر انس زرقاء/27ـ20؛ حسینی کوهساری، سید مفید، روش‌شناسي مطالعات اقتصاد اسلامي، با تأكيد بر مطالعات قرآني، شماره 4).

3. اعجاز اقتصادي آموز‌ه‌ها و اعجاز نظام اقتصادي قرآن

در مطالعه معارف اقتصادي قرآن گاه مطالعه و بررسي آموزه‌هاي اقتصادي قرآن محل بحث و بررسي است همان‌گونه كه بسياري از تحقيقات انجام شده تاكنون از اين منظر به قرآن نگريسته‌اند و حتي عمده تلاش‌هاي صورت گرفته در خصوص اعجاز اقتصادي قرآن معطوف به تك آموزه‌هاي قرآن بوده است. در اين نگاه، بيشتر از آن‌كه به پيوندهاي بيروني آيات با يك‌ديگر توجه شود به محتواي درون آيه توجه شده و تلاش جدي براي يافتن انسجام‌هاي بين آيات‌ صورت نمي‌گيرد، اما در رويكردي ديگر صرفاً به مضامين درون آيه‌اي بسنده نشده و آيات قرآن در مجموعه‌اي نظام‌مند و شبكه‌اي و به دنبال انسجام‌هاي هرچه بيشتر مي‌باشد. (شهید صدر، اقتصادنا/ 308؛ ر.ک: دادگر، یدالله، نگرشي بر اقتصاد اسلامي/ 81 ـ87).

يافتن انسجام‌هاي درون قرآني از يك سو منوط به ملاحظه‌ لايه‌‌هاي متعدد مفهومي پيرامون هر آيه است، که عبارتند از: ارتباطات صدر و ذيل آيه تا ارتباط بين آيات قبل و بعد (نگاه سياق محور)؛ ارتباط بين آيات يك سوره (نگاه سوره محور) تا ارتباط بين سوره‌اي متقارب و قرين يا گروه‌هاي سوره‌اي و در نهایت ارتباط بين همه سوره‌هاي قرآن.

از سوي ديگر يافتن انسجام‌هاي درون قرآني منوط به ملاحظه ارتباطات بين مفاهيم و مضامين در حوزه‌هاي مختلف معنايي است. اين ارتباطات مي‌تواند از ارتباط مفاهيم اقتصادي با يك‌ديگر و ارتباط بين حوزه اقتصاد و حوزه‌هاي ديگر از قبيل سياست، فرهنگ، اجتماع، تربيت و… معنا يابد. وجه كاملاً متعالي اين رويكرد، يافتن تعامل بين نظامات اجتماعي قرآن و شبكه‌اي ديدن همه نظام‌هاي قرآني است. با توضيح مختصر ياد شده معلوم مي‌گردد كه رويكرد انجام محور، رويكردي تعميق‌پذير است و در همه لايه‌ها و عمق‌ها خود مي‌تواند مفيد باشد.

مطالعات اعجاز اقتصادي در هر رويكرد قابل تصور است، اما به نظر مي‌رسد مجال وسيعي فراروي اين دست از مطالعات با رويكرد نظام محور و انسجام محور وجود دارد.

4. اعجاز اقتصادي قرآن به اعتبار قلمروهاي متعدد اقتصاد

همان‌گونه كه اقتصاد مي‌تواند قلمروهاي متعددي داشته باشد، قلمروهاي متعددي هم براي اقتصاد اسلامي و اقتصاد قرآني نيز قابل تصویر است. مطالعه و بررسي اعجاز اقتصادي قرآن با تعاريف قبلي از اعجاز اقتصادي در هريك از قلمروهاي مذكور مي‌تواند موضوعي براي تحقيق و بررسي باشد. قلمروهاي عمده اقتصاد اسلامي عبارتند از: جهان‌بيني اقتصاد قرآني، ايدئولوژي اقتصاد قرآني، فلسفه اقتصاد قرآني، مباني ارزشي اقتصاد قرآني و سازوكارهاي اقتصاد قرآني. این قلمروها با اعمال دقت‌هايي مي‌تواند توسعه يا تضييق يابد، اما مهم آن است كه بدانيم نوع مطالعه و بررسي هركدام از این عرصه‌ها روش‌هاي خاص خود را داشته و منسجم كردن هر كدام از اين قلمروها، نوآوري‌هاي بيشتري را مي‌تواند به همراه داشته باشد. به نظر مي‌رسد عدم تفكيك قلمروي بحث در اقتصاد اسلامي به ويژه اقتصاد قرآني و پراكندگي موضوعات و مباحث، روند توسعه مطالعات اقتصاد قرآني را كند كرده و امكان ارزيابي و مديريت مطالعات را ضعيف مي‌كند. (هادوی تهرانی، مهدی، مكتب و نظام اقتصادي اسلام/ 44ـ45؛ احمد علی، یوسفی، ماهيت ساختار اقتصاد اسلامي/112ـ109؛ مطهری، مرتضی، مسأله شناخت/1؛ شهید صدر، اقتصادنا/365؛ منذر تحف، مطالعاتي در اقتصاد اسلامي، مترجم، مهدوي/23؛ نمازی،‌‌ حسین، نظام‌هاي اقتصادي؛ هادوی‌نیا، امكان و ضرورت و جايگاه اقتصاد اسلامي با نگرشي تطبيقي بر اقتصاد كلاسيك، اقتصاد اسلامي).

اهميت توجه به قلمروهاي مطالعات اقتصاد قرآني وقتي بيشتر مي‌شود كه كشف رابطه و نحوه تعامل هر كدام از اين قلمروها با يك‌ديگر، خود موضوع مستقلي براي تحقيق و مطالعه باشد. اين نوع مطالعه به كشف نظام و شبكه اقتصاد قرآني بسيار كمك مي‌كند.

يك مثال مي‌تواند نحوه تعامل و رابطه قلمروهاي اقتصاد قرآني و در عين حال كيفيت ارتبطا بايدها و هست‌ها در اقتصاد اسلامي را روشن سازد. در اين مثال در عين تفكيك قلمروهاي بحث، نحوه ارتباط اين قلمروها نشان داده شده كه مي‌تواند الگويي براي نگاه استقلالي به قلمروهاي اقتصاد قرآني در عين شبكه‌اي ديدن آن‌ها باشد:

توحيد افعالي يكي از عناصر «جهان‌بيني اسلامي» از ديدگاه قرآن‌كريم مي‌باشد. مهم‌ترين پيام اين عنصر موثريت خداوند است. از جلوه‌هاي مهم موثريت خداوند، تأثيرگذاري در هدايت و كمال‌بخشي به انسان‌ها در قالب دخالت تشريعي خداوند است. اين دخالت در قلمرو ايدئولوژي اسلامي قرار گرفته و با مجموعه‌اي از بايدها و نبايدها سامان مي‌يابد.

موثريت خداوند در كنار حكمت الهي، انساني را به منصه ظهور مي‌رساند كه خليفه الهي بوده (مباني فلسفي اقتصاد) و از اين‌رو، آزادي محدود يا آزادي همراه با مسئوليت (مباني ارزشي اقتصاد) و همراهي حق و تكليف را براي انسان به ارمغان مي‌آورد. مباني فلسفي و ارزشي مزبور زمينه مساعدي را براي طرح نظريه ضرورت تعاون در اقتصاد اسلامي در كنار فرد و دولت فراهم مي‌كند. اين تربيت و هدايت گاه به صورت فردي و گاه به صورت جمعي پيگيري مي‌شود. اعتقاد به آنچه در تعاليم قرآني كه به سامان دادن مباني فلسفي و ارزشي اقتصاد قرآني مي‌پردازد، مي‌تواند تأمين كننده بعد فردي اين تربيت و هدايت باشد، اما تأكيد بر اهميت نقش دولت به عنوان مهم‌ترين نهادي كه اراده جمعي افراد يك اجتماع در آن تبلور يافته است، بعد اجتماعي اين تربيت و هدايت را سامان مي‌دهد (اقتصاد دستوري؛ مردم دخالت دولت). البته اين مهم مي‌تواند با تشكيل سازمان‌ها و انجام راه‌كارهاي مناسب جهت ايجاد انگيزش داوطلبانه به اجرا در آيد. علاوه بر اين، دولت طبق اصل «ضمان اعاله» وظيفه دارد در جهت تأمين معيشت مناسب و ايجاد امكانات براي فعاليت‌هاي اقتصادي آنان حركت نمايد كه تمامي اين امور خود، نمونه‌هايي از نقش دولت در تحقق سيستم تعاون مي‌باشد. (هادوی نیا، علی اصغر، امكان، ضرورت و جايگاه اقتصاد اسلامي، مجله اقتصاد اسلامي، پاییز 1385، جلد 23).

گفتار سوم: بررسي چند كتاب در اعجاز اقتصادي قرآن

در مورد اعجاز اقتصادي قرآن در دهه اخير كتاب‌هاي متعددي نوشته شده است كه هر یک داراي نقاط قوت و ضعف خاص خود می باشند. در اين‌ بخش از مقاله سه كتاب ذیل مورد بررسی قرار گرفته که به برخي از نقاط ضعف آن‌ها نیز اشاره می‌گردد.

1) كتاب الاعجاز‌الاقتصادي للقرآن الكريم/ دکتر رفيق يونس المصري، دارالقلم، دمشق، سوريه، 1426 هـ. 2005 م.

در این کتاب مواردی به عنوان مصاديق اعجاز علمي ذکر گردیده است:

1. اصلي‌ترين مشكل اقتصادي از منظر عالمان اقتصاد، كميابي است، اما از نگاه قرآن اصلي‌ترين مشكل، ظلم انسان‌ها و كفران نعمت الهي است. (شهید صدر، اقتصادنا/ 347و673) چرا كه (… إِنَّ الْإِنسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ)؛ «… قطعاً، انسان بسى ستمگر و بسيار ناسپاس است»، (ابراهيم/34).

محمد قطب نيز مشكل اصلي را رفتار‌هاي انساني مخالف سنت‌هاي الهي مي‌داند. (حول التاصيل الاسلامي للعلوم الاجتماعيه/142) اگرچه اصل كمبود و كميابي در منابع اسلامي پذيرفته شده است و بدان تصريح شده است (إِنَّا كُلَّ شَيٍْ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ)؛ «در حقيقت، ما هر چيزى را به اندازه آفريديم»، (قمر/49) (… قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيٍْ قَدْرًا)؛ «به يقين، خدا براى هر چيزى اندازه‏اى قرار داده است»، (طلاق/3) و اين مسأله حتي نزد افراد ثروتمند نيز وجدانی است چرا که خواسته‌هاي آنان  بيشتر از منابع و امكاناتشان است، اما مشكل اساسي و مبنايي اقتصاد در اين نكته نبوده بلكه در نحوه تعاملات انساني با امكانات و منابع است(یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادي للقرآن الكريم/24 – 33).

2. تعريف رشيد و سفيه و نهي از سفاهت، اسراف و تبذير و بذل جد و جهد براي مصالح عمومي و دستور به آماده‌سازي و تربيت فرزندان براي رسيدن به جايگاه انسان اقتصادي، رشيد و دعوت به اصلاح‌گري در اموال و حسن اداره آن، قبل از ظهور علم اقتصاد (یونس‌المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادي للقرآن الكريم/33ـ43).

3. اهتمام به سود و منفعت‌طلبي (وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ…)؛ «و به ثروت يتيم نزديك نشويد، جز به آن (روشى)‌ كه آن نكوتر است…»، (اسراء/34).

احسن يعني اعظم ربحا، اعجل ربحاً، اعظم ايراداً (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادي للقرآن الكريم/ 47ـ49).

4. اشاره به سياست حداقل كردن ضرر و خسارت در قرآن

خداوند در این آيه (… حَتَّى إِذَا رَكِبَا فِي السَّفِينَةِ خَرَقَهَا…)؛ «تا وقتى سوار كشتى شدند، (معلّم) آن را شكافت»، (کهف/71) اشاره مي‌كند كه براي جلوگيري از ضرر بيشتر، ضرر كمتر را بايد پذيرا شد و در آيه 79 همین سوره با صراحت بيشتري به اين مسأله مي‌پردازد (أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءَهُمْ مَلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا)؛ «امّا [آن‏] كِشتى، پس از آنِ بينوايانى بود كه (با آن) در دريا كار مى‏كردند؛ و خواستم آن را معيوب كنم، در حالى كه آن طرفِ آنان سلطانى بود كه هر كشتى (سالمى) را به ستم مى‏گرفت».

اين اصل در فقه و قواعد فقهي با عناوين مختلفي هم چون «اصلاح المال بافساد بعضه لسلامة باقيه»، «اخف الضررين» و «اهون الثّرين» شناخته مي‌شود و در اقتصاد و مديريت و امور نظامي به سياست حداقل كردن ضررها معروف است. اين اصل به صورت مثابه قابل تطبيق بر اصل حداكثر كردن سود نيز مي‌تواند باشد (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادي للقرآن الكريم/50ـ45).

5. اهتمام ويژه به صبر در تحقق اهداف و آرمان‌ها بويژه در توسعه و پيشرفت‌هاي مادي

نظريات متعدد انديشمندان غربي پيرامون توسعه و پيشرفت با ابعاد روان‌شناختي و جامعه‌شناختي انساني، ارتباط كاملي برقرار نكرده لذا در موارد متعددي بدون توجه به ابعاد تربيتي و روحي انسان راهبردها و راه‌كارهايي را مطرح مي‌نمايند كه متأسفانه به علت همين بي‌توجهي گاه به يأس و نا اميدي و تنبلي و كسلي نيز دامن زده مي‌شود.

از منظر قرآن، پيشرفت و توسعه نيازمند صبر و تحمل مشقت و سختي‌ها در مسير پيشرفت و كمال است. البته لازم به ذكر است كه صبر از منظر قرآني، صبر ايجابي و واقع‌بينانه است و آفت و مشكلات صبرِ به معناي منفي را به دنبال ندارد. قرآن صبر را به عنوان يكي از عوامل موفقيت چه در اقتصاد متعارف و چه در اقتصاد علمي به شمار آورده و توجه به ابعاد انساني و اخلاقي اقتصاد را جزء لاينفك سياست‌هاي اقتصادي مي‌داند. قرآن‌كريم در كنار دستور به تواصي به حق به تواصي به صبر نیز اشاره مي‌كند و راه رسيدن به حق را بدون صبر ميسّر نمي‌داند، لذا از همگان مي‌خواهد تا يك‌ديگر را در مسير حق‌طلبي و صبرخواهي كمك و ياري رسانند. (یونس‌ المصري،‌ رفیق، الاعجازالاقتصادي‌ للقرآن‌الكريم/ 55ـ60).

6. ناتواني اقتصاددانان از توجيه علمي و عملي ربا در طول تاريخ

با اين‌كه ربا در دين اسلام و نيز ساير اديان آسماني تحريم گرديده،‌ اما علماي اقتصاد در قرن‌هاي اخیر تلاش كردند تا به نظريه‌هاي متعدد همانند جبران ريسك، رجحان زماني، هزينه فرصت، رحجان نقد بر نسيه و… آن را توجيه نمايند در حالي كه همه اين نظريات ناكافي بوده و در برخي موارد كاملاً مردود است. اين امر از اعجازهاي اقتصادي قرآن كريم است كه حقايق آن قابل کتمان نبوده و پيش‌بيني‌هاي آن در خصوص ربا محقق شده است و شايد مشكلات و گرفتاري‌هايي كه جهان امروز از آن رنج مي‌برد و موج‌هاي متعددي كه از اضطراب و تزلزل و نابودي و هلاكت و جنگ‌ها و فتنه‌ها دنيا را فرا گرفته است ناشي از آزادسازي ربا و ديگر محرماتي باشد كه خداوند از آنان پرهيز داده است. (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادي للقرآن الكريم/ 61ـ65).

7. اشاره به اصل ترجيح زماني در قرآن كريم

خداوند در قرآن‌كريم در آيات متعددي به فطرت و طبيعت انساني توجه مي‌نمايد که از جمله ويژگي‌هاي آن، ترجيح زمان حال بر مستقبل و ترجيح نقد بر نسيه مي‌‌باشد و به همين منظور خداوند ثواب‌هاي روز قيامت را چند برابر مي‌نمايد تا انسان‌ها در اختيار خود به سمت آينده سوق يافته و زمان حال را صرفاً مدنظر قرار ندهند (إِنَّ هَؤُلَاءِ يُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَيَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ يَوْمًا ثَقِيلًا)؛ «در حقيقت، اينان (زندگى دنياى) شتابان را دوست دارند، و روز گرانبار (قيامت) را پشت سرشان رها مى‏كنند»، (انسان/27) (كَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَتَذَرُونَ الْآخِرَةَ…)؛ «هرگز چنين نيست (كه شما كافران مى‏پنداريد)؛ بلكه (دنياى) شتابان را دوست مى‏داريد و آخرت را رها مى‏كنيد»، (قيامت/20 و21) (وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبْقَى…)؛ «در حالى كه آخرت بهتر و پايدارتر است»، (اعلي/17).

اين مبنا يعني ترجيح زماني (Time Preference) يا ارزش زماني در علم اقتصاد امروز، مبدء مهم است و به همين منظور ارزش زماني پول  (Time Value Money)از دغدغه‌هاي جدي اقتصاددانان است (یونس‌المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادي للقرآن الكريم/71ـ75).

8 . ملاحظه جديدي در مصارف زكات (عاملين عليها)

9. توجه به فرض ثابت بودن ساير شرايط در قرآن كريم

خداوند در آيه شریفه (… يُسْقَى بِمَاءٍ وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ …)؛ «… يك پايه‏اى و غير يك پايه‏اى [قرار داد،] كه با يك آب سيراب مى‏شوند و [با اين حال،] برخى از آنها را در ميوه‏ها، بر برخى [ديگر] برترى مى‏دهيم…»، (رعد/ 4) با ثابت گرفتن آب، تأثير عوامل ديگر را بر حسب تغيير در نوع محصولات و ميوه‌ها نشان‌ داده است. امروزه در علم اقتصاد در تحليل هر متغيري لازم است روشن شود تا چه عوامل و عناصري در اين متغير مؤثرند و نسبت و ميزان تأثیر هر عاملي هم بررسي شود. در تعيين شناخت ميزان تأثير هر عامل بايد ساير عوامل را ثابت فرض كرد و با اين فرض به تبيين ميزان تأثير خالص هر اثر پرداخت(یونس المصري، رفیق، الاعجاز الاقتصادي للقرآن الكريم/ 79ـ81).

10. اشاره به مزيت‌هاي نسبي

قرآن‌كريم هم به مزيت‌هاي نسبي بين سرزمين‌ها و بين انسان‌ها اشاره مي‌نمايد. خداوند هر سرزمين و منطقه‌اي را حاوي محصولات و قابليت‌هاي خاصي معرفي مي‌كند (… وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا…)؛ «… در حالى‌كه براى درخواست‌ كنندگان يكسان است…»، (فصلت/10) و انسان‌ها را نيز در بهره‌مندي از معيشت‌ها و ارزاق، متنوع معرفي مي‌نمايد (… نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا …) (زخرف/ 32) خداوند دامنه اين تنوع را به مردان و زنان هم كشانده و آنان را هم متفاوت مي‌داند (الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ…)؛ «مردان، [مايه‏] پايدارى زنان‏اند؛ به خاطر آن‏كه خدا برخى از آنان را بر برخى [ديگر] برترى داد، و به خاطر آنچه از اموالشان (در مورد زنان) هزينه مى‏كنند…»، (نساء/34) و هر كدام را داراي نصيب و بهره‌ای دانسته و از حسادت ورزيدن و زياده‌خواهي‌ نسبت به يك‌ديگر پرهيزشان مي‌دهد. (وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ)؛ «و آنچه را خدا به سبب آن، برخى از شما را بر برخى [ ديگر ] برترى داده، آرزو نكنيد. براى مردان از آنچه كسب كرده‏اند، بهره‏اى است و براى زنان  [نيز ] از آنچه كسب كرده‏اند، بهره‏اى است؛ و خدا را از (ناحيه‏ى بخشش و) فضلش درخواست كنيد، كه خدا به هر چيزى داناست»، (نساء/32).

خداوند در اين قبیل آيات، به وجود تفاوت بين‌ انسان‌ها، جنسيت‌ها و سرزمين‌ها اشاره كرده و همين امر را موجب برقراري ارتباط و تعامل مي‌داند و از مردم به ويژه مسلمانان مي‌خواهد كه از اين اختلاف‌ها براي پيشرفت هرچه بيش‌تر خود بهره گيرند، گو اينكه هر انساني به طريقه، شيوه و ذوق خود عمل كرده و شاكله هر انساني براي نوع خاصي از عمل در رفتار مناسب‌تر است. (قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ …)؛ «بگو: همه طبق (روش و خُلق و خوى) خويش عمل مى‏كنند…»، (اسراء/84) (یونس‌‌المصری، رفیق، الاعجاز‌ الاقتصادي للقرآن الكريم/ 85 ـ91).

11. اصل توزيع ريسك‌ها و نچيدن همه تخم‌ مرغ‌ها در سبد واحد

خداوند در داستان حضرت يوسف(ع) به توصيه حضرت يعقوب به فرزندان خود اشاره مي‌كند كه همگي از يك در وارد نشوند. (وَقَالَ يَا بَنِيَّ لَا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ …)؛ «و گفت: «اى پسران من! از يك در وارد نشويد و از درهاى مختلف وارد شويد؛ و هيچ چيزى را كه از طرف خدا (حتمى شده) است از شما دفع نمى‏كنم …»، (يوسف/68ـ67)، (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادي للقرآن الكريم/92ـ93).

12. اصل توزيع مجدد سرمايه و درآمد

خداوند از سويي تفاوت بين غني و فقير را طبيعي و ذاتي دانسته و آن را از سنت‌هاي الهي مي‌داند: (وَاللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ)؛ «و خدا برخى از شما را در روزى، بر برخى [ديگر] برترى داد»، (نحل/71) (انظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ)؛ «بنگر چگونه برخى آنان را بر برخى [ديگر] برترى داديم»، (اسراء/21) اما از سوی دیگر تفاوت فاحش بين غني و فقير را در طغيان و سركشي دانسته و انسان‌ها را از آن بر حذر مي‌دارد. (كَلَّا إِنَّ الْإِنسَانَ لَيَطْغَى، أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى)؛ «هرگز چنين نيست؛ قطعاً انسان طغيان مى‏كند؛ به خاطر اين‏كه خود را توانگر ديد»، (علق/ 6و7) (وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ)؛ «و اگر (برفرض) خدا روزى را بر بندگانش گسترده مى‏ساخت، حتماً، در زمين ستم مى‏كردند»، (شوري/ 27) لذا به توزيع مجدد ثروت به عنوان يكي از ابزارهاي مانع از چرخش سرمايه بين اغنياء مي‌پردازد تا از اين طريق ثروت در همه سطوح اقتصادي به چرخش درآمده و همه گروه‌هاي اقتصادي نقش خود را در اقتصاد ايفا نمايند و از ظلم و سركشي و طغيان ناشي از ثروت‌هاي بي‌حد از سوي ثروتمندان جلوگيري نمايد (یونس ‌المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادي للقرآن الكريم/94ـ102).

13. ارتباط دنياي مادي با رفتار و كردار انسان‌ها

سيد قطب معتقد است که آیه (ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ)؛ «به خاطر دستاورد مردم، تباهى در خشكى و دريا آشكارشد؛ تا (سزاى) بعضى از آنچه انجام داده‏اند را به آنان بچشاند؛ باشد كه آنان بازگردند»، (روم/41) نشان مي‌دهد كه احوال زندگي و شرايط آن با اعمال انسان‌ها ارتباط دارد و فساد در عقيده و عمل به فساد در زمين منجر مي‌شود. (في ظلال القرآن، 21/2773). فساد در زندگي انسان‌ها به فساد اداري و اخلاقي منجر شده که آن نيز در پي خود، انواع آلودگي‌ها و مشكلات را در آب و هوا و غذا و فضا ايجاد مي‌كنند (ر.ک: یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادي للقرآن الكريم/104ـ108).

14. لزوم تخلّق به اسماء الهي از جمله صفت حاسب

خداوند در قرآن به حسابگري خود نسبت به همه آنچه در عالم مي‌گذرد اشاره دارد از جمله: سرعت در محاسبه (… وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ)، (انعام/62) (… وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ)، (بقره/202) صدق در محاسبه (هَذَا كِتَابُنَا يَنطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ)، (جاثيه/29) انعطاف در حسابگري متناسب با مخاطب (… فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَدِيدًا …)، (طلاق/8) (فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا)، (انشقاق/8).

بديهي است كه خداوند نيز مي‌پسندد كه بندگانش اينگونه با ديگران محاسبه كرده و به صفت‌هاي الهي متخلق شوند (یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادي للقرآن الكريم/109-112).

بررسي و نقد

همان‌گونه که از تفصیل نسبی مطالب پیداست نویسنده کتاب از پیام‌های اقتصادی قرآن و حکمت‌های نهفته در آیات اقتصادی قرآن تعبیر به اعجاز اقتصادی نموده است گرچه به تعریف خود نسبت به اعجاز اقتصادی التزام کامل ندارد. به علاوه به ارایه نظام‌مند پیام‌های اقتصادی به گونه‌ای که بشر از آوردن آن ناتوان باشد نیز پایبند نبوده است و تلاشی در پیدا کردن نظام موجود بین پیام‌ها و حکمت‌های اقتصادی ننموده است.

نکته دیگر اینکه در هیچ موردی  صحبت از رکن تحدی که از ارکان معجزه به شمار می‌رود، در این کتاب به میان نیامده است. به نظر می‌رسد اگر مواردی از این دست بخواهد اعجاز دانسته شود بسیاری از پیام‌ها و حکمت‌ها می‌‌تواند از مصادیق اعجاز محسوب شود.

2) الاعجاز الاقتصادی فی القرآن الکریم «دراسة تاصیلیة تطبیقیة» اثر دکتر اسامه السید عبدالسمیع، استاد دانشکده شریعت و قانون دانشگاه الازهر مصر، دارالفکر الجامعی، 2009 ـ اسکندریه

این کتاب در یک مقدمه، دو بخش و یک نتیجه گیری در 430 صفحه وزیری به زبان عربی به چاپ رسیده است. مقدمه کتاب به مفهوم اعجاز قرآنی و انواع آن می‌پردازد. در بخش اول کتاب در 13 فصل ابعاد مبنا شناختی و روش شناختی اعجاز اقتصادی قرآن، محل بحث قرار گرفته است و در بخش دوم به بررسی دو تجربه از اعجاز اقتصادی در قرآن کریم یعنی بحران مالی زمان حضرت یوسف و نقش اقتصادی حضرت شعیب اهتمام شده است. در بخش پایانی نیز به نگاه دانشمندان غربی نسبت به قرآن، پیامبر اکرم و اقتصاد اسلامی اشارت کرده است.

بخش اول کتاب که به ابعاد اعجاز اقتصادی قرآن کریم می پردازد حاوی فصل‌های ذیل است:

1. زکات و سایر ابزارهای انفاق و تأثیر آن بر تعادل افراد جامعه؛

2. ابزارهای انفاق داوطلبانه و تأثیر آن بر تعادل روابط افراد جامعه؛

3. تحریم معاملات ربوی و دلالت آن بر اعجاز اقتصادی قرآن کریم؛

4. اعتدال در مصرف و پس انداز؛

5. امنیت غذایی در اسلام؛

6. تعادل بین روابط خریدار و فروشنده؛

7. تمایل به طیبات و پاکی‌ها و اجتناب و پرهیز از ناپاکی‌ها و خبائث؛

8. دست نیازیدن بر اموال دیگران با مراتب مختلف سرقت؛

9. وفای به عقد و عهد؛

10. اصل نوشتن و شهادت گرفتن در دادن و گرفتن و مستند کردن اموال؛

11. تفاوت در رزق؛

12. گرایش به مال و اثر آن در توسعه اقتصادی؛

13. دعاهای اقتصادی.

نویسنده در مقدمه کتاب با تعریف اعجاز و انواع اعجاز قرآن از قبیل اعجاز لفظی، اعجاز بلاغی و بیانی، اعجاز عددی و رقمی، اعجاز تشریعی، اعجاز علمی، اعجاز طبی، اعجاز کشاورزی، اعجاز هندسی، اعجاز غیبی و اعجاز تاریخی، یکی از انواع اعجاز قرآن را اعجاز اقتصادی قرآن معرفی می‌نماید. وی در تعریف اعجاز اقتصادی قرآن می‌گوید:

«ارایه روش جامع اقتصادی که هم زمان مصالح فرد و جامعه را به شکل متوازن در دنیا و آخرت تأمین نماید به نحوی که بشر در طول تاریخ و در همه زمان‌ها از آوردن شبیه آن عاجز باشد.» (ر.ك: اسامه، السيد عبدالسميع، اعجاز الاقتصادي في القرآن الكريم/ مقدمه).

مؤلف، در فصل اول که به بحث زکات اختصاص یافته است موارد زیر را به عنوان اعجاز اقتصادی قرآن بر می‌شمارد:

1. کیفیت تعریف زکات به عنوان خارج کردن بخشی از مال ـ که انسان در آن جانشین خدا است ـ برای فقرا و نیازمندان در شرایط مخصوص؛

2. بهره‌گیری از زکات برای تحقق عدالت و توازن بین افراد جامعه و نابودی فقر و زمینه‌سازی برای تحقق این اهداف در خلال ضوابط و مقررات؛

3. حکمت‌ها و اعجاز نهفته در استخلاف انسان در اموال؛

4. اعجاز اقتصادی نهفته در مطلق گذاشتن موارد زکات و نصاب آن؛

5. اعجاز در مشخص شدن حدود زکات با حصول اطمینان از برقراری عدالت بین افراد جامعه؛

6. اعجاز در تأثیر زکات بر سرمایه‌گذاری و اجتناب از حبس و نگه‌داری اموال؛

7. حکمت‌های نهفته در توصیه به اعطای زکات و نهی از اسراف؛

8 . حکمت‌ها و اعجاز نهفته در تعبیر زکات به صدقه؛

9. حکمت‌ها و اعجاز نهفته در تعبیر زکات و سایر پرداخت‌های داوطلبانه به قرض؛

10. حکمت‌ها و اعجاز نهفته در رابطه بین زکات و ربا.

نویسنده در فصل دوم به اعجازهای مرتبط با سایر انفاق‌ها می‌پردازد. مهمترین اعجازهای شمرده شده در این فصل عبارتند ا‌ز:

1. اعجاز در بهره گیری از سایر انواع انفاق‌های داوطلبانه در تحقق عدالت؛

2. اعجاز در جمع بین زکات و پرداخت داوطلبانه در آیه واحد.

فصل سوم نیز به تحریم ربا و وجود اعجاز مرتبط با آن اختصاص یافته است که موارد زیر را شامل می‌شود:

1. اعجاز نهفته در تحریم ربا در قرآن؛

2. اعجاز در تدریجی بودن تحریم ربا در قرآن؛

3. اعجاز قرآن در تحریم ربا با حلیت بیع در آیه واحد؛

4. اعجاز اقتصادی قرآن در رشد و نمو صدقه در کنار نابودی ربا؛

5. اعجاز اقتصادی در مفهوم اصل سرمایه فارغ از زیادت برای فرار از ربا.

در فصل چهارم به ابعاد اعجاز اعتدال در مصرف و سرمایه‌گذاری اشاره شده است. اهم محورهای اعجاز این فصل به این قرار است:

1. اعجاز موجود در مستندات اعتدال در مصرف در قرآن؛

2. اعجاز موجود در موضوع اسراف و مصرف‌گرایی؛

فصل پنجم به موضوع امنیت غذایی به عنوان یکی از ابعاد اعجاز اقتصادی می‌پردازد. در این فصل به اهمیت و جایگاه اقتصاد، امنیت غذایی، ارتباط اعجاز‌‌آمیز دنیا و آخرت، اقتصاد و معنویت در قرآن پرداخته شده است که امنیت اقتصادی را مقدمه امنیت پزشکی، غذایی و فیزیکی معرفی می‌کند.

فصل ششم به توازن بین خریدار و فروشنده و اعجاز موجود در آن اشاره دارد. نویسنده، اعجاز موجود در این محور را در عناوین ذیل جستجو می‌کند: عدم اکل مال به باطل بین فروشنده و خریدار و در نگاهی عام‌تر اعتدال انسان میان تمتعات دنیوی و آخرت‌طلبی، عدم استعمار مشتری توسط خریدار و کم‌فروشی فروشنده به خریدار.

فصل هفتم به اعجاز مرتبط با گرایش به پاکی‌‌ها و دوری از ناپاکی‌ها اشاره می‌کند، وجود اعجاز مورد اشاره در این فصل به این قرارند: مطلق گذاشتن طیبات بدون محدود کردن در نوع و زمان بهره‌گیری آن، محدود نشدن به تعداد، خاص، مقید کردن خبائث، پیدا کردن حکم پاکی و ناپاکی به وسایل و ابزارهای منتهی به آن دو.

فصل هشتم به بیان اعجاز موجود در ظلم نکردن و عدم تعدی به اموال سایرین در شکل‌های مختلف می‌پردازد. ابعاد اعجاز موجود در این محور عبارتند از: تحریم انواع سرقت، معتبر دانستن مالکیت خصوصی و فردی و احترام به آن و لحاظ مجازات برای تعدی‌کنندگان به آن‌ها.

عنوان فصل نهم وفای به عهد، وعده و عقد به عنوان یکی از وجوه اعجاز اقتصادی قرآن‌کریم است. محورهای اعجاز اقتصادی در این خصوص عبارتند از:

1. عبادت دانستن وفای به عهد و عقد و وعده و ارتباط آن با ثواب و عقاب؛

2. مطلق بودن عقد و وعده و عهد در قرآن و در برگرفتن همه انواع آن؛

3. تعلق وفای به عهد به همه انواع عقود با همه قیمت‌ها و تعهدات؛

4. در برگرفتن عقد شفاهی و کتبی با توجه به اطلاق آیه؛

5. لزوم وفای به عقد و عهد حتی برای غیرمسلمانان؛

6. اعجاز در اطلاق لفظ صدق بر وعده و اهمیت صداقت در ابعاد اقتصادی و اخروی زندگی؛

7. اشاره به این‌که امر غیر مشروع واجب الوفاء نیست و اهمیت مقید بودن عقدها به امور شرعی.

فصل دهم کتاب به موضوع ضرورت کتابت و شهادت گرفتن در داد و ستد اموال و ابعاد اعجاز اقتصادی آن تعلق دارد. ابعاد اعجازی مورد اشاره در این فصل عبارتند از:

1. امر به کتابت جهت برطرف شدن شک و حفظ ثبات و آرامش؛

2. دلالت آیه به نگاشتن تفصیل داد و ستد که در رفع مشکلات مؤثر است؛

3. اعجاز موجود در تسهیل کتابت در سفر و تحویل دادن رهن؛

4. اشاره به اختیاری بودن کتابت در موارد اعتماد متقابل؛

5. ضرورت شاهد گرفتن در هنگام استرداد مال یتیم و ابعاد اعجازی آن؛

6. اعجاز موجود در شهادت گرفتن بر وصیت در وقت احتضار محتضر.

فصل یازدهم به تفاوت انسان‌ها در روزی و وجود اعجاز آن می‌پردازد.

نویسنده در این موضوع در چهار محور تفاوت رزق بین بندگان، مضمون و مطمئن بودن رزق، جهل انسان به مقدار دقیق مال در آینده و عدم علم انسان به زمان و مکان مردن خود، بحث را ارایه نموده و مواردی را از اعجاز اقتصادی قرآن را این گونه ذکر می کند:

1. تفاوت مایه تکامل و تواصل؛

2. تفاوت در رزق موجب تفاوت در انواع شغل‌ها و حرفه‌ها؛

3. تفاوت نباید موجب ظلم و تعدی گردد؛

4. تضمین رزق همه؛

5. ضرورت تلاش و کار برای رزق بعد از عبادت و طلب؛

6. تقسیم و معین بودن رزق بین خلایق؛

7. تأثیر نااطمینانی نسبت به آینده در کار و تلاش و پرهیز از بیکاری؛

8 . جلوگیری از اسراف و مصرف‌گرایی؛

فصل دوازدهم به مال و اثر آن بر توسعه اقتصادی می‌پردازد. در این فصلِ کوتاه، به اهمیت مال و ثروت در اقتصاد و تأثیر آن بر رشد و توسعه توجه شده است.

فصل سیزدهم به معجزه بودن برخی دعاهای اقتصادی اشاره دارد که  برخی از این موارد عبارتند از:

1. طلب رزق و روزی توسط حضرت ابراهیم برای فرزندان و اهل خود و نیز اهل مکه در حالی که در آن زمان، آن سرزمین خشک و بدون زراعت و ثروت بود که نوعی پیش‌گویی به همراه دارد؛

2. درخواست حضرت یوسف از پادشاه مصر مبنی بر گماشتن وی بر امور مالی مصر؛

3. درخواست و دعای حضرت سلیمان از پروردگار برای اعطای ملک بی‌‌سابقه و بی‌نظیر به وی.

وجود اعجاز در این دعاها عبارتنداز:

1. عمومی بودن رزق برای همه انسان‌ها اعم از مؤمن و کافر؛

2. مطلوب بودن معیشت نیکو برای همه انسان‌ها از منظر الهی؛

3. امکان رسیدن مؤمن به مناصب بالای اجتماعی و اقتصادی؛

4. امکان طغیان کافر در جایگاه‌‌های استغناء؛

5 . منحصر نشدن زندگی در زندگی مادی؛

6. ضرورت تقویت یافتن مسلمانان در همه امور مادی و معنوی؛

بخش دوم به ابعاد تطبیقی اعجاز اقتصادی در قرآن کریم پرداخته است و در دو فصل به اعجاز اقتصادی زمان حضرت شعیب که در قرآن به تفصیل بیش‌تری نسبت به سایر جریان‌های اقتصادی آورده شده است اشاره می‌کند.

در فصل اول این بخش پس از ذکر مقدماتی پیرامون زندگی حضرت یوسف و داستان وی و رؤیایش به ابعاد اعجاز اقتصادی این داستان اشاره می‌نماید. ابعاد اقتصادی ذکر شده عبارتند از:

1. جدیت در عمل و استمرار در کار و تلاش؛

2. پس‌انداز کردن غذا در سال‌های رونق و فراوانی؛

3. اشاره به نوع غذای پس‌انداز شده و کیفیت پس‌انداز کردن آن؛

4. هدایت و راهنمایی اهل مصر به کم‌کردن مصرف به مقدار نیاز و ضرورت نگهداری و پس انداز باقی مانده محصولات؛

5. مراقبت و نگهداری غذای پس‌انداز شده در سال‌های فراوانی و رونق اقتصادی؛

6. رعایت ‌زمان‌مندی در مصرف غذای‌ پس‌انداز شده در سال‌های سختی و خشک‌سالی؛

7. هدایت اهل مصر به ذخیره کردن بخشی از حبوبات به عنوان بذر در سال‌های خشکی جهت کشت زرع در سال‌های بعد از خشک‌سالی؛

8. بیان بعد تکلیف و مسؤولیت برای متقاضیان مناصب اجتماعی و حکومتی.

نویسنده در فصل دوم این بخش، ابعاد اقتصادی داستان حضرت شعیب را عنوان می‌کند. وی در این فصل نیز ابتدا شمه‌ای از زندگی حضرت شعیب را ارایه می‌نماید و جایگاه اقتصاد در رسالت و مأموریت حضرت شعیب را تبیین می‌‌کند و سپس به وجود اعجاز مندرج در این داستان این‌گونه اشاره می‌کند:

1. نهی از فساد اقتصادی مثل کم فروشی و ظلم به حقوق مردم؛

2. آمیخته کردن اقتصاد با عبادت خداوند؛

3. مطلق آوردن کم‌فروشی و در بر گرفتن انواع کم‌فروشی؛

4. ایجاد خلل و کاستی در خرید و فروش‌ها با کم‌فروشی؛

5. تأثیر کم‌فروشی بر بحران‌های اقتصادی ناشی از اکل مال به باطل و احتکار؛

6. شکست و سقوط اقتصاد ملی هر دولتی که اموال را به باطل و تقلب استفاده کند؛

7. کم‌شدن اعتماد اجتماعی بین مردم در صورت رعایت نکردن موازین شرعی در داد و ستد‌ها؛

8 . تأثیر کم‌فروشی در ابعاد کیفی اقتصاد ملی؛

9. تعبیر از کم‌فروشی و معاملات غیر‌شرعی به فساد اقتصادی؛

مؤلف در بخش پایانی کتاب، به 151 کتاب که در 21 موضوع گردآورده شده است را به عنوان منابع تألیفش ذکر می‌کند که در این میان نویسنده از 10 کتاب اقتصادی یاد می‌کند که عمده آن‌ها هم کتاب‌های اقتصاد اسلامی و کتاب‌هایی‌ از قبیل کتب لغت، تفسیر، علوم‌قرآن، حدیث، فقه و اعجاز و… می‌باشد. وی از کتاب‌های متعارف در علم اقتصاد جز 2 یا 3 کتاب بیشتر بهره نبرده است.

بررسي و نقد:

نویسنده از پیام‌های اقتصادی قرآن و حکمت‌های نهفته در آیات اقتصادی قرآن تعبیر به اعجاز اقتصادی نموده و بر ارایه نظام‌‌مند پیام‌های اقتصادی به گونه‌ای که بشر از آوردن آن ناتوان باشد نیز پایبند نبوده است.

وی تلاشی در پیدا کردن نظام موجود بین پیام‌ها و حکمت‌های اقتصادی ننموده است، مضاف بر این‌که هیچ صحبتی از رکن تحدی که از ارکان معجزه به شمار می‌رود، در کتاب به میان نمی‌آید. این اثر اگرچه حاوی نکات مفیدی پیرامون آیات اقتصادی قرآن می‌باشد، اما با عنوان کتاب (اعجاز اقتصادی در قرآن) تناسب چندانی ندارد، مضاف بر این‌که ارتباط بخش عمده‌ای از محتوای کتاب با ادبیات اقتصادی روشن نبوده و برای آشنایان به ادبیات علمی متعارف در رشته اقتصاد، این کتاب سخنان یا توصیه‌های روشن و عالمانه‌ای به همراه نمی‌آورد.

3)‌ المنظومة المعرفیة لآیات الربا فی القرآن الکریم «نموذج للاعجاز القرآنی فی المجال الاقتصادی» دکتر رفعت السید العوضی، المعهد العالمی للفکر الاسلامی، قاهرة 1997

نویسنده، متولد کشور مصر است که تحصیلات دوره ارشد و دکترای خود را در رشته اقتصاد دانشگاه الازهر به پایان برده و سپس به عنوان استاد اقتصاد اسلامی در دانشگاه‌های الازهر؛ ام‌القری عربستان؛ قطر و نیز دانشگاه اسلامی اسلام‌آباد پاکستان مشغول تدریس می‌شود. وی در چندین طرح تحقیقاتی با المعهد العالمی للفکر الاسلامی همکاری داشته و در بسیاری از کنفرانس‌ها و همایش‌های علمی اقتصاد اسلامی شرکت داشته است. از این نویسنده چند اثر علمی در اقتصاد اسلامی و به طور مشخص چندین کتاب و مقاله در موضوعات اقتصاد قرآنی انتشار یافته است. شاید بتوان ایشان را پر تألیف‌ترین نویسنده معاصر در زمینه اقتصاد قرآنی دانست.

این کتاب در 152 صفحه تنظیم شده و هجدهمین کتاب از سلسله
مطالعات اقتصاد اسلامی است که از سوی المعهد العالمی للفکر الاسلامی منتشر شده است.

فرضیه اصلی کتاب آن است که قرآن ربا را متضمن انحراف در تربیت‌ صحیح عقیدتی، اجتماعی و اقتصادی دانسته و تلاش می‌کند این فرضیه را در تمامی موارد استعمال ربا در قرآن اثبات نماید.

نویسنده، کتاب را در یک مقدمه، سه فصل اصلی و یک فصل به عنوان خاتمه ارایه می‌کند. تمرکز نویسنده بر آیات ربا در سه سوره روم، آل‌عمران و بقره بوده و آیه موجود در سوره نساء را در ضمن مباحث دیگر مطرح می‌نماید.

وی در مقدمه به وجود اعجاز قرآن پرداخته و از جمله وجوه اعجاز، به برخورداری قرآن از شبکه و نظام معرفتی مفاهیم اشاره می‌کند و به شیوه و ضرورت بحث می‌پردازد. در فصل اول کتاب که به آیات ربا در سوره روم اختصاص یافته است، آیات ربا را در سه چارچوب معرفتی ترسیم می‌نماید.

لایه اول، متضمن تربیت اقتصادی عقیدتی ایجابی، لایه دوم تربیت اقتصادی عقیدتی سلبی و لایه سوم تربیت اعتقادی محض می‌باشد. وی در لایه اول، به رزاقیت خداوند و ضرورت تعاون اجتماعی از طریق انفاق اشاره کرده و در لایه دوم به هشدار نسبت به فساد در زمین و عقوبت‌های آن از سوی خداوند متعال و نیز گوناگونی روزی و رزاقیت خداوند توجه می‌دهد. در لایه سوم که صرفاً به تربیت اعتقادی اهتمام دارد، به پا داشتن دین حنیف و جهت‌گیری به سمت آن را از آیات قرآن بهره می‌گیرد.

نویسنده در فصل دوم کتاب که به آیات ربا در سوره آل عمران معطوف است همانند دو فصل دیگر، ابتدا به سیاق داخلی آیات ربا و سپس به سیاق خارجی آن یعنی مجموعه‌ای از آیات مرتبط قبل و بعد از آیات ربا در چند لایه می‌پردازد. وی فضای کلی آیات ربا را در این سوره در فضای عقیدتی ـ سیاسی یعنی فضای اعتقادی و نظامی ترسیم نموده و فضای کلی جنگ را حاکم بر این آیات می‌داند. در لایه نخست دستاوردهای اصلی ربا، تحت عناوین طاعت، فلاح، تقوی، رحمت الهی، رسیدن به مصالح اجتماعی، عبرت گرفتن تاریخی، احسان و هدایت و موعظه شمرده می‌شود و در لایه بعدی ریشه‌ها و عوامل تأثیرگذار اعتقادی بر ربا ذکر می‌گردد. وی عناصر اصلی نظام معرفتی سوره آل‌عمران را در موضوع الزامات کلان تشریع ربا، رسیدن به فلاح و رستگاری، رحمت و همکاری و تضامن اجتماعی معرفی می‌نماید.

فصل سوم کتاب به آیات ربا در سوره بقره مربوط است. وی در این سوره ربا را با سه لایه معرفتی مرتبط و منسجم می‌داند. لایه اول و نزدیک را متضمن قانون‌گذاری اقتصادی، لایه دوم را متضمن تربیت و مفاهیم عمومی اقتصاد و لایه سوم را متضمن تربیت کلان اعتقادی تلقی می‌کند. نویسنده تلاش می‌کند تا ارتباط هر کدام از این لایه‌ها را با یک‌دیگر و با آیات ربا روشن نماید.

بخش پایانی کتاب به ابعاد جدید و نوآوری‌های نظام معرفتی آیات ربا در قرآن پرداخته و ابعاد اعتقادی، اقتصادی و نظامی آیات ربا را تشریح کرده و ترتیب چینش و تنظیم این عناصر را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد.

بررسي و نقد

این کتاب نمونه خوبی است از این‌که آیات اقتصادی قرآن را نمی‌توان به تنهایی و فارغ از سیاق آیات نزدیک و دور آن‌ها و نیز فارغ از مضمون و غرض کلی سوره تصویر نمود، چرا که این شیوه، ما را از بسیاری از مفاهیم اقتصادی قرآن دور می‌سازد.

از نکات برجسته کتاب نشان دادن نحوه ارتباط نظام‌مند آیات قرآنی پیرامون موضوع رباست. نویسنده تلاش می‌نماید تا آیات قرآن را منسجم و دارای لایه‌ها و بطون معنایی معرفی کند. نویسنده ابعاد ارتباط سیاق داخلی آیات ربا را با آیات قبل و بعد آن (آیات انفاق و زکات) تبیین کرده و در لایه بعدی تربیت‌های اعتقادی ـ اقتصادی پیرامون آیات ربا را مطرح می‌نماید. نویسنده در لایه سوم بستر سازی فرهنگی و اعتقادی آیات ربا را توصیف می‌کند. به نظر می‌رسد فارغ از محتوای مطرح شده در این کتاب، الگوی تحلیل استفاده شده در کتاب می‌تواند مورد بهره‌برداری قرار گرفته و با همین مدل تحلیل‌های خوبی از انسجام آیات قرآن و به طور خاص انسجام آیات اقتصادی با آیات دیگر قرآن نشان داد.

لازم به ذکر است که نویسنده کتاب به شکلی ابتکاری فضای کلی آیات ربا را در سوره‌‌های مختلف ترسیم نموده و مطابق با آن تحلیل عمیق‌تری از ربا انجام می‌دهد. وی فضای سوره روم را فضای شبهات فکری و اعتقادی و چالش‌های معرفتی نسبت به ربا می‌داند‌. خداوند در سوره آل‌عمران در فضای آمیخته با حالت جنگ و بحران و با انگیزه دفاع از جامعه به موضوع ربا می‌پردازد و آن را خطری برای جامعه اسلامی به شمار می‌آورد.

وی معتقد است که فضای سورۀ بقره فضای ثبات اعتقادی و امنیت اجتماعی است که در آن نوبت به تشریع تفصیلی رسیده و جزئیات احکام برای سازمان‌دهی فعالیت‌های اجتماعی تبیین می‌‌شود.

این کتاب را به یک معنا می‌توان حاوی نظریه‌پردازی پیرامون اقتصاد قرآنی دانسته و برای علاقه مندان مطالعات قرآنی کاملاً قابل استفاده می‌نماید.

نگارنده علاوه بر این کتاب، از این الگو در موضوعات دیگر قرآنی هم چون ارث نیز بهره برده و الگوی خود را مؤثر نشان داده است.

جمع‌بندي و نتيجه‌گيري

از میان تعاریف موجود درباره اعجاز اقتصادی قرآن، بهترین تعریف عبارت است از «آموزه‌ها یا نظام‌هایی از معارف اقتصادی قرآنی که بشر برای همیشه نتواند بدون بهره‌گیری از این به آن دست یابد و بلکه قابلیت تحدی نیز داشته باشد».

با این تعریف می‌توان ساحت‌های متنوعی از اعجاز اقتصادی قرآن را بر شمرد که می‌‌تواند محل تأمل و تحقیق اندیشمندان قرار گیرد؛ اعجاز درون قرآنی و اعجاز برون قرآنی اقتصادی، اعجاز در گزاره‌های انشایی و اخباری اقتصادی قرآن، اعجاز اقتصادی آموزه‌ها و اعجاز نظام اقتصادی قرآن و اعجاز قرآن به اعتبار قلمروهای متعدد اقتصاد از قبیل فلسفه اقتصاد قرآنی، مکتب اقتصاد قرآنی، حقوق اقتصادی قرآنی، نظام اقتصاد قرآنی، علم اقتصاد قرآنی.

بنابراین التزام به تعریف صحیح اعجاز اقتصادی از مهم‌ترین محورهای قابل توجه است تا هر موضوع و معرفت و آموزه‌‌‌ای، تحت عنوان اعجاز اقتصادی شمرده نشده و اهمیت و جایگاه بحث اعجاز محفوظ بماند. از سوی دیگر تعیین دقیق حوزه و عرصه مطالعه و کشف اعجاز اقتصادی به روشن شدن مدعای هر تحقیق و نیز کیفیت ارزیابی و نقد و تکمیل آن کمک کرده و بلکه بدون آن نمی‌توان به نتیجه محصلی دست یافت.

بحث اعجاز اقتصادی قرآن از جمله سرفصل‌های نوبنیاد و نوپای مطالعات اقتصاد قرآنی است که ورود بدون احتیاط و مسامحی در آن و انتساب هر یافته بدیع و شگفت قرآنی بدان، می‌تواند لطمات و خسارت‌های فراوانی را به همراه داشته باشد و از سوی دیگر پرداخت درست و منطقی و مستدل به این عرصه علمی،‌ خدمت شایانی به مطالعات قرآنی و رونق محسوسی را به مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن و اقتصاد در پی خواهد داشت.

تعیین مرز دقیق بین این فرصت و آن تهدید، در گرو تحقیقات عالمانه و روش‌مند و آشنایی صاحب‌نظرانه به حوزه‌های قرآنی و اقتصاد است که در فضای آمیخته با نقد دلسوزانه و آزاد‌اندیشی منضبط و هم‌فکری و هم‌دلی اندیشمندان این مدار شکل یافته باشد.

دو فصلنامه تخصصي قرآن و علم

سال پنجم، شماره 8، بهار و تابستان 1390

منابع

1. ابن‌فارس، احمد، معجم مقاييس‌اللغة، نشر دارالکتب اسلامية، بيروت، 1420ق، چاپ سوم.
2. بلاغى، محمدجواد، آلاءالرحمن في تفسيرالقرآن، دار احياء التراث العربى، بيروت.
3. تفتازانی، مسعود، شرح المقاصد.
4. خورشيد احمد، مطالعاتي در اقتصاد اسلامي،  مقاله دكتر انس زرقاء.
5. خويي، سيد ابوالقاسم، البيان في تفسير القرآن، المطبعة العلمية، قم، 1394 ق.
6. دادگر، يدالله، نگرشي بر اقتصاد اسلامي، پژوهشكده اقتصاد دانشگاه تربيت مدرس، 1378.
7. رافعي، مصطفي صادق، اعجاز القرآن و بلاغت محمد(ص)، ترجمه عبدالحسين ابن الدين، بنياد قرآن، 1361 ش.
8. رستم نژاد مهدی و حسینی کوهساری، سید مفید، روش‌شناسي مطالعات اقتصاد اسلامي با تأكيد بر مطالعات قرآني، مجله قرآن و علم، ش چهارم.
9. رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، انتشارات كتاب مبين،1380، چاپ اول.

10.  سعيدي روشن، محمدباقر، معجزه‌شناسي، پژوهشگاه فرهنگ‌و انديشه اسلامي، پاييز 1379، چاپ اول.

11.  سيوطي، جلال الدين، الإتقان في علوم القرآن، تحقيق، سعيد المندوب، لبنان، دار الفكر، اول، 1416ق.

12.  شاهد، رئیس اعظم، اعجاز قرآن از ديدگاه مستشرقان، انتشارات مركز جهاني علوم اسلامي، زمستان 1386، چاپ اول.

13.  شهيد صدر، اقتصادنا، دفتر تبليغات اسلامي، قم، 1375، چاپ اول.

14.  طباطبائي، سيدمحمدحسين، تفسيرالميزان في تفسيرالقرآن، قم،‌ مؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان، 1393 ق.

15.  طوسي، خواجه نصير الدين و علامه‌حلّي، 1407 ق، كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد، دفتر انتشارات اسلامي جامعه مدرسين، قم.

16.  فاضل مقداد، ارشد الطالبین.

1. قطب، محمد، حول التاصيل الاسلامي للعلوم الاجتماعيه، محمد قطب، قاهره، دارالشروق، 1418ق.

18.  مطهری، مرتضی، مسئله شناخت، صدرا، تهران، 1371، چاپ ششم.

19.  معرفت، محمد هادي ، التمهيد في علوم القرآن، مؤسسة النشر الاسلامي، قم، 1417 ق.

20.  منذر تحف، مطالعاتي در اقتصاد اسلامي، مترجم: محمد جواد مهدوي، مشهد، آستان قدس، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1374.

21.  نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد، تلخیص المحصل.

22.  نمازی، حسین، نظام‌هاي اقتصادي، دانشگاه شهيد بهشتي، اول، تهران، 1374.

23.  هادوی تهرانی، مهدی، مكتب و نظام اقتصادي اسلام، مؤسسه فرهنگي خانه خرد، اول، قم، 1378.

24.  هادوی نیا، علی اصغر، امكان و ضرورت و جايگاه اقتصاد اسلامي با نگرشي تطبيقي بر اقتصاد كلاسيك، اقتصاد اسلامي، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي.

25.  یوسفی، احمد علی، ماهيت ساختار اقتصاد اسلامي، مركز نشر پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1379، چاپ اول.

26.  یونس المصری، رفیق، الاعجاز الاقتصادي للقرآن الكريم، دارالقلم، دمشق، سوريه، 1426 هـ. 2005 م.