معنای «ترس از خدا»
پرسش : معنا و مفهوم ترس از خدا چیست؟
پاسخ اجمالی:
پاسخ تفصیلی: خداى متعال در آیه 46 سوره «الرحمن» مى فرماید: (براى کسى که از مقام پروردگارش بترسد دو باغ بهشت است)؛ «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ».
«خوف از مقام پروردگار» یا به معنى خوف از مواقف قیامت و حضور در پیشگاه او براى حساب است، و یا به معنى خوف از مقام علمى خدا و مراقبت دائمى او نسبت به همه انسان ها است. (1)
تفسیر دوم، مناسب چیزى است که در آیه 33 سوره «رعد» آمده که مى فرماید: «أَفَمَنْ هُوِ قائِمٌ عَلى کُلِّ نَفْسِ بِما کَسَبَتْ»؛ (آیا کسى که بالاى سر همه ایستاده حافظ و مراقب اعمال همگان است، همچون کسى است که این صفت را ندارد؟)
و متناسب با حدیثى است که از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «مَنْ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ یَرَاهُ، وَ یَسْمَعُ مَا یَقُولُ، وَ یَعْلَمُ مَا یَعْمَلُهُ مِنْ خَیْر أَوْ شَرّ، فَیَحْجُزُهُ ذَلِکَ عَنِ الْقَبِیحِ مِنَ الأَعْمَالِ، فَذَلِکَ الَّذِی خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ، وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى»؛ (کسى که مى داند خدا او را مى بیند و آنچه مى گوید مى شنود و آنچه را از خیر و شر انجام مى دهد مى داند و این توجه او را از اعمال قبیح باز مى دارد، این کسى است که از مقام پروردگارش خائف است و خود را از هواى نفس بازداشته). (2)
در اینجا تفسیر سومى است که منظور ترس از خدا است، نه به خاطر آتش دوزخ و طمع در نعیم بهشت، بلکه تنها به خاطر «مقام پروردگار و جلال او» خائف است.
و نیز تفسیر چهارمى وجود دارد که منظور از «مقام پروردگار»، مقام عدالت او است؛ چرا که ذات مقدس او مایه خوف نیست، بلکه خوف از عدالت او است، و خوف از عدالت نیز، بازگشت به خوف از اعمال خود انسان مى کند؛ زیرا کسى که پاک است از محاسبه اش چه باک است؟ مجرمان هنگامى که از کنار محکمه و دادگاه و زندان مى گذرند ترسانند، اما براى پاکان فرق نمى کند که، آنجا دادگاه است یا هر مکان دیگر.
البته خوف از پروردگار، سرچشمه هاى مختلفى دارد: گاه همان اعمال ناپاک و افکار آلوده است، و گاه مقربان به خاطر قرب به ذات پاکش، کمترین ترک اولى و غفلت، مایه وحشت آنها است، و گاه بدون همه اینها هنگامى که تصور آن ذات نامحدود و عظمت بى انتها را مى کنند، در مقابل او احساس حقارت کرده و حالت خوف به آنها دست مى دهد، این خوفى است که از نهایت معرفت پروردگار حاصل مى شود و مخصوص عارفان و مخلصان درگاه او است.
این تفسیرهاى چهارگانه، با هم تضادى ندارند و ممکن است در مفهوم آیه جمع باشد.(3)
پی نوشت: (1). در صورت اول «مقام» اسم مکان است و در صورت دوم مصدر میمى.
(2). «اصول کافى»، جلد 2، صفحه 70؛ «نور الثقلین»، جلد 5، صفحه 197؛ از ذیل حدیث چنین بر مى آید که، امام این سخن را در تفسیر آیه «وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى»؛ «سوره نازعات»، آیه 40؛ فرموده، هر چند محتواى هر دو آیه یکى است.
(3). گرد آوري از کتاب: تفسیر نمونه، آيت الله العظمي مکارم شيرازي، دارالکتب الإسلامیه، چاپ بیست و هفتم، ج 23، ص 172.