دهه نخست اردیبهشت هر سال، روستای آب اسک شهرستان آمل در مازندران رنگ و بوی دیگری دارد و این را می‌توان از فوران جنب و جوش‌های زنانه و مردانه دید. همه چیز در یک روز اردیبهشت ماه در حدود شش قرن پیش آغاز شد. این را پیران روستای آب اسک می‌گویند، وقتی از آنان درباره ریشه آئین ورف چال و سنت زنشاهی می‌پرسی.

امیر فکریان که در آستانه ورود به هشتمین دهه عمرش است، آئین ورف چال را مهم‌ترین آئین بر جای مانده در روستای آب اسک می‌داند که گذشت زمان تاکنون نتوانسته است تغییری در چگونگی برگزاری آن ایجاد کند.

وی افزود: آئین ورف چال حدود ۶۰۰ سال پیش آغاز شد و آغاز گر آن هم سیدحسن ولی بود.

رئیس انجمن بومی و سرود شهرستان آمل، با تائید آمیختگی این آئین در افکار عمومی مردم منطقه با مذهب و دین، گفت: روایت است که امامزاده سیدحسن ولی از ورامین به سمتنیاک لاریجان درحرکت بود که در منطقه اسک وش به افرادی بر می‌خورد که در حال کندن چاه آب بودند.

حشمت الله ایاز افزود: این شخصیت بزرگوار علت این کار را از آنان جویا می‌شود و آنان می‌گویند که چند نقطه را برای کندن چاه برای تأمین آب مزارع و احشام خود انتخاب کردند ولی هر چه کندند به آب نرسیدند و تلاششان بی نتیجه بود.

وی ادامه داد: بر اساس روایت‌ها، سیدحسن ولی با عصایی که در دست داشت، محلی را نشانه گذاری می‌کند و به افراد حاضر می‌گوید که اگر آنجا را بکنند، به آب می رسند و پس از چند متر کندن آب از دل زمین فوران می‌کند.

رئیس انجمن بومی و سرود آمل اضافه کرد: این موضوع سبب شد تا اهالی منطقه از جمله روستای آب اسک از آن زمان تاکنون همه ساله آئینی را با نام ورف چال در منطقه اسکوش در اطراف کوه دماوند اجرا کنند که در واقع گرامی داشتن آن واقعه‌ای است که با نشانه گذاری عصای امامزاده سیدحسن ولی رخ داد.

ورف چال وتغییر مراسم در روزهای غیرتعطیل

ورف چال واژه مازندرانی و به معنای چاهی است که اهالی روستای اسک هر ساله در یکی از روزهای ماه اردیبهشت حفر کرده و داخل آن را پر از برف می‌کنند. این آئین در منطقه‌ای به نام اسک وش برگزار می‌شود و به طور سنتی به جز چند سال در دهه اخیر، در روز جمعه برگزار می‌شد، علت تغییر روز برگزاری این آئین به غیر از روز جمعه هم در این سال‌ها هجوم افراد غیر بومی و غیر محلی به منطقه بود که اعتقاد اهالی روستای اسک سبب می‌شد تا سنت برگزاری از روال عادی و همیشگی خارج شود.

روستای آب اسک در حدود کیلومتر ۹۰ جاده هراز واقع است و مسیر منتهی به اسک وشهم از شهر رینه، آبگرم و منطقه لار در ارتفاعات قله دماوند می‌گذرد. پس از اعلام زمان برگزاری مراسم ورف چال از سوی شورای اسلامی روستا و هیأت امنای ویژه برگزاری این آئین، تکاپو برای برگزاری آن در روستای اسک آغاز می‌شود.

زیارت آستانه سیدحسن ولی، مقدمه‌ای بر برگزاری آئین

اهالی روستای اسک بر اساس اعتقاد و باور قدیمی، یک روز پیش از برگزاری مراسم ورفچال به زیارت آستانه سیدحسن ولی در روستای ‘نیاک روستایی در نزدیکی روستای اسکمی‌روند.

آرامگاه سیدحسن ولی که در دل روستای سرسبز، کوهستانی و تاریخی نیاک با کوچه‌هایی باریک و سراشیبی و سربالایی‌های فراوان واقع است و پیش از برگزاری مراسم ورف چال میعادگاه مردم منطقه است. اهالی روستای اسک در این روز با سینی‌های نذری تزئین شده با غذاهای محلی و خرما به آستانه سیدحسن ولی می‌روند و ضمن ادای احترام به این نواده امام حسن مجتبی (ع)، برای مردگانشان خیرات می‌کنند.

سقا حسن زاده خادم آستان سیدحسن ولی در این باره گفت که ورف چال را خوب می‌شناسد و عصایی را نشان می‌دهد که امامزاده سید حسن ولی با آن محل حفر چاه را به مردم منطقه نشان داده بود و همچنان به عنوان یادگاری در مقبره اش نگهداری می‌شود.

وی می‌گوید: امامزاده سیدحسن ولی با این عصا مکان چاه را که در روز ورف چال باید مردان از برف پر کنند، مشخص کرده بود و افرادی که برای زیارت و کسب اجازه جهت برگزاری مراسم ورف چال به اینجا می آیند با چای، میوه و نان محلی پذیرایی می‌شوند.

چاشت ورف چال با شیرینی محلی و تخم مرغ پخته

عمه احترام، از زنان روستای اسک که چند دهه‌ای از روزهای پیش از ورف چال را به چشم دیده و ساکن این روستاست، می‌گوید: عصر پنجشنبه و در واپسین ساعات مانده به مراسمورف چال، روستای آب اسک شلوغ تر از روزهای عادی سال می‌شود و همه افرادی که به نوعی ارتباط فامیلی دور و نزدیک دارند، میهمان این روستا می‌شوند.

وی افزود: جمعی از زنان این روستا هم چند روز مانده به مراسم با پخت نان محلی و شیرینی‌های سنتی خود را برای برگزاری مراسم آماده می‌کنند و به طور معمول نیز این کار میان زنان سه طایفه بزرگ روستای اسک شامل طایفه امیر، درزی و قادی تقسیم می‌شود.

او ادامه داد: در این بین زوج‌های جوانی که در این روستا به تازگی زندگی مشترکشان را آغاز کردند، با پخت شیرینی مخصوصی که به رشته‌های رنگی و نیز تخم مرغ‌های پخته مرسوم است، در مراسم شرکت می‌کنند تا همه بدانند که چه کسانی زندگی مشترکشان را آغاز کردند.

زن شاهی

صبح روز مراسم ورف چال در روستای آب اسک، نان را اهالی روستای نیاک برای آب اسکی‌ها می‌برند که به نوعی نان نذری است. بر اساس رسوم دیرینه، مراسم ورف چال در آمل فقط با حضور مردان برگزار می‌شود و هیچ زنی حق حضور در آن را ندارد. در این روز همچنین هیچ مردی حق ماندن در روستا را ندارد و البته زنان روستا نیز این اجازه را به هیچ مردی نخواهند داد.

در این روز زنان اسکی در روستا می‌مانند و مردان در پی برگزاری مراسم برف چال از روستا خارج می‌شوند و به این گونه است که زنان روستا به صورت موقت زمام امور روستا و به اصطلاح حکومت را در دست گرفته و برنامه زن شاهی را در میان خودشان اجرا می‌کنند.

زنان روستای اسک برای تحقق هدفشان از میان خود حاکمی بر می‌گزینند تا به نظام حکومتی که به طور موقت در روستا ایجاد شده سر و سامان دهند و این مراسم تا نزدیک ظهر ادامه دارد و با پذیرایی میهمانان با غذاهای متنوع سنتی که بر مبنای ادای نذورات جمعآوری می‌شود، پایان می‌یابد.

یکی از زنان روستای اسک دراین باره می‌گوید: در این روز زنان در میدان بزرگ روستا جمع می‌شوند و از میان خودشان ۶ تا ۷ نفر را به عنوان شاه، وزیر و کشیک انتخاب می‌کنند.

جمیله قربانی گفت: آنان با لباس‌های محلی و مردانه، اجازه ورود هیچ مردی را به داخل روستا نمی‌دهند و در ورودی روستا اگر مردی قصد ورود داشته باشد، زنان او را با چوب و چماق به باد کتک می‌گیرند.

به گفته وی، مراسم زن شاهی تا قبل از پایان یافتن مراسم ورف چال مردان با اجرای برنامه‌های شاد و مفرح، آئین‌های سنتی، توزیع غذاهای پخته شده و سوغات تازه عروس ادامه می‌یابد.

ورف چال در پای دماوند

مردانی که به منطقه اسک وش می‌روند، قبل از هر کاری اقدام به حفر یک حلقه چاه می‌کنند که حدود ۱۰ متر عمق و یک متر پهنا دارد. پس از آن نیز به دامنه کوه دماوند می‌روند و با کندن تکه‌های یخ زده برف و حمل آن به طول حدود یک کیلومتر، برف را به محل چاه حفر شده می‌آورند و آن را داخل چاه می‌ریزند تا پر شود.

برگزار کنندگان این آئین معتقدند که با ریختن برف در چاه، آب مورد نیاز مردم منطقه از جمله دامداران و رهگذران در فصل گرم سال تأمین می‌شود. یکی از ویژگی‌های این مراسم حضور افراد سنین مختلف است که هر فردی به تناسب سن و قدرتش برف را کنده و به محل چاه حمل می‌کند.

مردان حاضر در این مراسم پس از پر شدن برف در چاه، سفره بزرگی را کنار آن پهن می‌کنند و با خوردن غذاهای سنتی که به همراه آوردند، جشن می‌گیرند. به طول معمول هر فرد آب اسکی که به این مراسم می‌رود برای ۱۰ نفر دیگر غذا به همراه می‌برد تا اگر میهمانانی هم در مراسم حضور دارند، از آنان پذیرایی کنند.

مردم مازندران آئین‌های سنتی زیادی دارند که با گذر زمان بسیاری از آنها به فراموشی سپرده شده است.

منبع: مهر