استفاده از سامانه‎های راکتی برای مأموریت‎های سطح به سطح سابقه‎ای چند صد ساله دارد و ریشه آن به کشور چین بازمی‎گردد. بعدها هندی‎هانیز در نبرد با استعمار انگلستان تجربیات موفقی از کاربرد چنین سلاحی کسب کردند.اما به واقع با ساخت راکت‎اند‎ازهای جدید و تثبیت جایگاه آنها در یگان‎های توپخانه‎ای در جنگ جهانی دوم این سلاح‎ها به پای ثابت جنگ‎ها تا کنون تبدیل شده‎اند‎.

ارزش این سلاح ها وقتی بیشتر آشکار می‎شود که توجه داشته باشیم یک وسیله هوایی تعداد محدودی راکت را به دلیل محدودیت‎های وزن در هر پرواز می‎تواند حمل کند، برای شلیک آن باید هدف را در دید مستقیم(LOS) قرار دهد و به تنهایی نمی‎تواند در مدت کوتاهی منطقه وسیعی را پوشش دهد در حالی که یک راکت‎اند‎از زمینی به طور معمول محوطه‎های چند ده تا چند صد هزار متر مربعی را پوشش می‎دهد. شلیک حجم انبوهی راکت در یک مدت کوتاه به یک منطقه تخریب فیزیکی و روانی زیادی‎ ایجاد کرده و با تحت فشار گذاشتن دشمن مقدمات یک حمله زمینی مؤثر را‎ ایجاد می‎کند.

در کشورمان راکت‎های فجر-1 تا 5 با بردهای 8.5 تا 75 کیلومتر و فجر-5 دو مرحله‎ای با برد 190 کیلومتر ساخته شده‎اند‎ که یکی از پرکاربردترین نمونه‎های آنها با کالیبر 122 میلیمتر با نام‎های آرش-1 تا 4(و بعضاً فجر-2)شناخته می‎شوند.

در سال‎های اخیر چند نمونه راکت‎اند‎از جدید سطح به سطح در کشور به نمایش گذاشته شده که یکی از آنها بر مبنای همین راکت 122 میلیمتری و دو نمونه بر مبنای راکت‎های 70 میلیمتری(2.75‎اینچی) است که از قضا ‎این دو نمونه نیز آرش نام دارند.‎این راکت 70 میلیمتری در نقش هوا به سطح توسط بالگردهای کبرا و جنگنده‎های اف-4 فانتوم و اف-5 تایگر کشورمان نیز مورد استفاده قرار می‎گیرد و مؤثر بودن خود را در برابر تجهیزات زمینی به خوبی در جنگ 8 ساله تحمیلی نشان داده است.

سابقه کاربرد‎این راکت که در ابتدا در دهه 1940 برای عملیات هوا به هوا طراحی شده و بعدها در نقش هوا به سطح به شهرت رسید در عملیات سطح به سطح به چند دهه پیش باز می‎گردد.‎این راکت که با بالک‎های مدور باز شونده از دور بدنه پایدار می‎شود به برد 7هزار تا 12هزار متر رسیده و دارای سرجنگی‎های مختلف 4.5 تا 7.7 کیلوگرمی‎با جرم نهایی 14.6 کیلوگرم برای کل راکت است. امروزه با افزودن یک سامانه هدفگیری و هدایت و بالک باز شونده در نزدیکی دماغه‎این راکت‎ها با هزینه‎اند‎کی در هر دو مأموریت هوا به سطح و سطح به سطح به موشک تبدیل می‎شوند.

به دلیل قطر کم ‎این راکت‎ها و نیز طول آنها که بین 1.7 تا 2 متر در نمونه‎های مختلف است، پرتابگرهای آن نیز نسبتاً کوچک بوده و کاربری آن را توسعه می‎دهند. در تصویر زیر نمونه‎ای از پرتابگرهای خارجی که‎این راکت را شلیک می‎کنند نشان داده شده که می‎تواند محوطه‎ای به وسعت 200هزار متر مربع را در زمان کمتر از 12 ثانیه با 36 راکت خود پوشش دهد.

در‎ایران نیز چند سالی است یک پرتابگر مستقر روی نفربر سبک صیاد برای کاربرد‎این راکت در نقش سطح به سطح توسعه یافته است.‎این سامانه در واقع ترکیب دو پرتابگر با شکل مکعب مستطیل است که هر یک حاوی 23 فروند راکت و در مجموع 46 راکت است.

در سال گذشته نیز نمونه‎ای از آن که روی کامیون نصب شده و تفاوت‎هایی با نمونه قبلی داشت، به معرض نمایش درآمد. ‎این سامانه نیز دارای دو پرتابگر 23 فروندی بوده اما دارای یک دوربین هم محور با راستای طولی است که قاعدتاً برای هدفگیری اهداف هوایی استفاده می‎شود. بنا بر‎این به نظر می‎رسد‎این سامانه کابردهای دفاع هوایی نیز داشته باشد. نمونه‎های خارجی‎ این سلاح نیز برای درگیری با اهداف هوایی کم سرعت مانند بالگردها مورد استفاده قرار می‎گیرد.

راکت‎اند‎از رعد که برای اولین بار در بازدید فرماندهی کل قوا از نمایشگاه دستاوردهای دفاعی در سال 1390 مشاهده شد و سال گذشته برای اولین بار در رژه نیروهای مسلح در معرض دید عموم قرار گرفت نیز دیگر دستاورد جدید متخصصان دفاعی کشورمان است. ‎این سامانه متشکل از 8 پرتابگر تک لوله‎ای 122 میلیمتری است که به صورت دایروی چیده شده‎اند‎. در واقع می‎توان اصلی‎ترین تفاوت آن را با پرتابگرهای قبلی در همین آرایش جدید لوله‎های پرتاب که آن را اولین راکت‎اند‎از بومی ‎با چینش مدور لوله‎ها کرده و البته عدم استقرار‎ این سلاح روی یک خودرو و استفاده به صورت کششی دانست.

راکت‎های 122 میلیمتری ساخت ‎ایران دارای جرم‎هایی از 45 تا 67 کیلوگرم، بردهای 18 تا 21.5 کیلومتر و سرعت‎هایی از 710 تا 1050 متر بر ثانیه هستند. بررسی اطلاعات نمونه‎های مشابه ساخت خارج نشان می‎دهد که‎ این راکت قابلیت اوجگیری تا ارتفاع 7500 متر را نیز دارد که در‎این زمان سرعت پرتابه در حدود 200 متر بر ثانیه است.

نمونه مذکور پیشران خود را در زمان کمتر از 1.7 ثانیه به اتمام می‎رساند که تا تنها 400 متر(با زاویه شلیک 50 درجه) اوج گرفته است بنا بر‎این در بخش عمده مسیر خود اثری از دود ناشی از پیشران نخواهد داشت. این راکت‎ها نیز با بالک‎های مدور باز شونده از دور بدنه و البته چرخش راکت حول محور طولی خود پایدار می‎شوند.

همچنین بررسی استفاده از فیوزهای اصلاح مسیر و حتی به کارگیری سامانه‎های هدفگیری و بالک باز شونده برای هدایت نیز روی نمونه‎های خارجی‎ این نوع راکت دیده شده است که نشان دهنده توان بالقوه بالای‎ این سلاح برای مأموریت‎های جدید از جمله درگیری با اهداف هوایی کم سرعت است.

نحوه چینش لوله‎ها در راکت‎اند‎از ‎ایرانی “رعد” مشابه راکت‎های ضدزیردریایی موجود در بیشتر شناورهای رزمی ‎است. به نظر می‎رسد مزیت عمده آن امکان پوشش ناحیه‎ای دایروی حول نقطه هدف باشد که برای انهدام اهداف زمینی که دارای نقطه تمرکز هستند مفید باشد. همچنین برای درگیری با اهداف هوایی کم سرعت نیز شلیک راکت‎ها به نحوی که پیرامون هدف را کاملاً پوشش دهد احتمال فرار را برای آن کاهش می‎دهد.

یادآوری‎این نکته خالی از لطف نیست که چندین سال پیش هم یک سامانه ضد بالگرد با نام رعد که از ترکیب دو پرتابگر 4 لوله‎ای تشکیل شده بود معرفی و در یکی از رزمایش‎ها نمایش داده شد که سلاح شلیک شده از‎این سامانه و لوله‎های پرتاب آن نیز مشابه راکت‎های 122 میلیمتری بود.

پس از آن دیگر اطلاعاتی از سامانه فوق منتشر نشد اما با رونمایی از سامانه رعد و اعلام قابلیت آن در درگیری با بالگردها به نظر می‎رسد‎این سامانه نسل جدیدی از نمونه مذکور باشد که بر مبنای پژوهش‎های بیشتر و طراحی نوین شکل گرفته است.

به گزارش مشرق، با وجود سرعت بالای راکت‎های 122 میلیمتری و حجم آتش بالا باز هم نمی‎توان به برخورد راکت‎ها به هدف اطمینان کامل داشت همانطور که سلاح‎های راکتی هوا به هوا و سطح به هوا در گذشته هم احتمال اصابت بالایی نداشته‎اند‎ بنا بر‎این با توجه به قیمت بسیار پائین ‎این راکت‎ها با تجهیز آنها به فیوزهای مجاورتی می‎توان اثر گذاری سرجنگی حدود 22 کیلوگرمی ‎این راکت‎های 65 کیلوگرمی ‎روی هدف را به میزان چشمگیری افزایش داد.

همانطور که امروزه در سلاح‎های پدافند هوایی توپخانه‎ای با کالیبر متوسط و بالا هم با نصب فیوزهای مجاورتی روی گلوله‎ها احتمال اثرگذاری روی هدف را تا چندین برابر افزایش داده‎اند‎.

البته امیدها برای اصابت مستقیم پرتابه به هدف چندان هم کمرنگ نیست زیرا راهکار دیگری در سامانه‎های پدافندی توپخانه‎ای منجر به افزایش چند ده درصدی احتمال اصابت به هدف شده و آن هم استفاده از سامانه‎های هدفگیری راداری یا اپتیکی و حرارتی و به کارگرفتن سامانه کنترل آتش جدید برای اجرای دقیق‎ترین هدفگیری متناسب با دینامیک حرکتی هدف است.

به عنوان مثال می‎توان به بهسازی توپ‎های متحرک و چهار لوله روسی ZSU-23اشاره کرد که با کمک سامانه‎های جدید علاوه بر‎ایجاد امکان درگیری مؤثر با اهداف مانور دهنده، احتمال اصابت آن نیز از 7 تا 12 درصد به 30 تا 60 درصد یعنی حدود 5 برابر افزایش در مقادیر بیشینه رسیده است.

بنا بر‎این با استفاده از سامانه‎های آشکارساز راداری، اپتیکی، حرارتی و سامانه کنترل آتش برای محاسبه بهترین پارامترهای شلیک می‎توان انتظار کارایی مناسبی از راکت‎های رعد و آرش علیه اهداف هوایی مانند بالگردها داشت.

خصوصاً که اعلام ساخت فیوزهای مجاورتی (که با رسیدن پرتابه به نزدیکی هدف سرجنگی آن را منفجر می‎کنند) نیز در‎ ایران طراحی و ساخت نمونه‎ای از آنها را برای راکت‎های مورد استفاده در رعد و آرش را محتمل می‎سازد که در ‎اینصورت تأثیر ‎این دو سلاح را در عملیات دفاع هوایی بیش از پیش می‎کند همانطور که نسل‎های جدید ادوات توپخانه‎ای پدافند هوایی نیز به فیوزهای مجاورتی مجهز شده‎اند‎.

وجود‎این دو سلاح در ساختار نیروهای زمینی و گسترش آن در خطوط مقدم رزمی‎ایجاد پوشش دفاع هوایی برای ‎این نیروها را بیشتر کرده و باید توجه داشت ‎این راکت‎ها دارای قیمت تمام شده بسیار پائینی هستند که حتی شلیک 10 فروند از آنها نیز با قیمت یک موشک دوش پرتاب سطح به هوا برابری نمی‎کند از‎این رو با توجه به برد و سرعت مناسب‎این راکت‎ها که با کمک سامانه کنترل آتش و هدفگیری دقیق بر مبنای پیش‎بینی دینامیک هدف و حجم آتش بالا سلاحی مناسب و مؤثر برای درگیری با اهدافی مانند بالگرد که سرعت بیشینه آنها در حدود کمتر از 120 متر بر ثانیه است ‎ایجاد می‎شود.

بنا بر‎این با کمک ‎این دو نوع راکت‎اند‎از جدید ضمن ‎ایجاد قابلیت‎های تهاجمی ‎سطح به سطح بیشتر، امکان درگیری سریع واحدهای زمینی برای دفاع از خود در برابر هجوم بالگردهای دشمن فراهم می‎شود و در عین حال، اثر تخریبی فراوانی نیز بر ادوات و روحیه متجاوزان احتمالی دارد.