یکی از مراسم‌های سنتی عزاداری شهرستان بیرجند در ماه محرم مراسم علم بندان است که مردم بیرجند به ویژه سادات با مراسم علم بندان عزاداری سالار شهیدان را آغاز می‌کنند.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه خراسان جنوبی، علم مهمترین نشانه عزاداری است که قبل از اسلام و اوایل اسلام وجود داشته و در زمانهای گذشته از لوازم جنگی به شمار می آمده است.
مورخان ذکر می کنند؛ که امام حسین (ع) نیز علم و پرچم‌هایی داشته و در زمان مامون در لشکر اسلام علم‌هایی به نام “علم سیاه” متداول بوده که مامون آنها را برانداخته و در زمان سلجوقیان نیز سپهسالاران علمی را به نام “توغ” داشته‌اند.
علم از دو قسمت پایه و توغ تشکیل شده که پایه‌های آن از دو تا 20 متر متغیر است و بیشتر آنها دو تا پنج متر است.
علم پوشش پارچه‌ای دارد که به آن پیراهن علم می‌گویند و به رنگ‌های سبز، سیاه، سفید و روشن است.
به بالای علم‌ها توغ وصل است و به زیر توغ دستمال‌های زیادی متصل می‌شود که اکثر آنها توسط مردم تهیه می‌شوند.
توغ علم انواع گوناگونی دارد که مشهورترین آن پنچه، قپه، سرتوغ و نخل است.
در بیرجند علم از مهمترین و اصلی ترین علائم عزاداری است و مردم برای آن احترام بسیار قایل هستند.
مراسم علم بندان یا “علم بندو” در بیرجند و روستاهای این شهرستان در روزهای مختلف دهه اول محرم از جمله شب یا روز اول، دوم، سوم، چهارم و هفتم ماه محرم انجام می‌شود.
علم‌ها اغلب بانی و علم چی دارند که این شغل به طور موروثی به آنها منتقل شده و در برخی مناطق بانیان، علم‌ها را در خانه‌هایشان به اتفاق اقوام خود بسته و برای بقیه مراسم به مسجد و یا محل تجمع مردم می‌آورند.
گروهی هم مراسم علم بندان را در مسجد انجام می‌دهند و برای این کار روز قبل از مراسم پارچه‌های علم را می‌شویند.
روز علم بندان مردم را به وسیله “چاووشی خوانی” یا اعلام از بلندگو و یا شیپور زدن آگاه می کنند و پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل، لباس، دستمال‌ها، پارچه‌ها و توغ علم را می‌بندند و در حین این کار اسپند دود می‌کنند و فردی چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می فرستند.
پس از علم بستن، علم‌ها را و به قبرستان می برند و دور قبرستان چرخانده و برای اهل قبور فاتحه می‌خوانند و در برخی روستاها، علم‌ها را به دور روستا می چرخانند.
در گذشته در شهر بیرجند یک روز قبل از محرم، علم‌ها توسط تعدادی از سادات در خانه بسته می‌شد و به مسجد عاشورا می آوردند و پس از روضه خوانی علم‌ها را پای منبر می‌بردند که در اصطلاح به آن “به تخت بردن علم” گفته می‌شد.
در روستای “درخش”، علم بندان مراسمی است که در روز چهارم محرم الحرام انجام می‌شود، به گونه‌ای که علم بندها در مسجد جامع درخش گرد هم می آیند و علم‌ها را گرفته و تا عصر عاشورا همراه عزاداران در مراسم حمل می کنند.
هرکدام از علم‌ها به نام یکی از ائمه اطهار(ع) نامگذاری و برپا می‌شود و به این ترتیب 12 علم به نام 12 امام و دو علم به نام حضرت فاطمه زهرا (س) و قمر بنی هاشم حضرت ابالفضل العباس(ع) در مراسم خاص با پارچه‌هایی به رنگ‌های مختلف پوشانده می شود.
این مراسم نسل به نسل از پدر به پسر بزرگتر خانواده انتقال می‌یابد و هرکدام از علم‌ها علاوه بر اینکه دارای صاحبی موروثی است دارای علم گردانی موروثی نیز هست.
نگهداری طوق بالای علم در تمام سال بر عهده علم گردان است، علم گردان در زمان مراسم، حراست و مواظبت از علم را برعهده دارد و به اعتقاد اهالی روستای درخش اگر علم دچار خسارت شود و یا بر زمین بیفتد، صاحب علم باید قربانی کند در غیر این صورت برای خانواده صاحب علم اتفاق ناگواری در سال رخ می دهد.
از روز چهارم محرم تا پایان مراسم عزاداری در عصر عاشورا، علم گردانان علم‌ها را دور روستا می چرخانند و برای صحت و سلامتی اهالی منزل و شادی مردگان آنان ذکر فاتحه سر می دهند.
آمدن علم‌ها به منزل اهالی روستا بسیار خوش یمن و نیامدن آنان بد یمن است، بنابراین اهالی روستا مواظب هستند در این چند روز علم‌ها به درب منازل آنان آمده و برای لحظاتی جلوی منزل آنان توقف کنند.
هر علم گردان برای خود یک جارچی و یا همراه استخدام می کند که وظیفه جارچی همراهی با علم گردان و جمع آوری نذوراتی است که مردم به علم گردانان اهدا می کنند و چه بسا بسیاری از مردم به خاطر حضور علم‌ها در جلوی منزلشان گوسفند قربانی کنند و در پایان مراسم نذورات جمع آوری شده بین علم گردان و جارچی تقسیم می شود.
در روستای “چنشت” بیرجند در هنگام مرگ افراد، علم می بندند و به خانه عزادار می برند و تا علم را بر در خانه نصب نکنند، میت را از خانه بیرون نمی برند و بستن علم در محرم در این روستا توسط دو نفر “صاحب علم” انجام می شود که به آنها آخوند می گویند و این شغل بطور موروثی به پسر بزرگتر می رسد.
در روستای “خلیلان” به علم بندان “عقد علم” می گویند و برای بستن علم، مردم روستاهای نزدیک خود را به آن روستا می رسانند.
عقد علم در میدان ده و کنار چشمه انجام می‌شود و در هنگام بستن علم توسط بزرگان روستای خلیلان و روستاهای اطراف، ملای ده متنی را می خواند که عقد علم نام دارد.
وی درحین خواندن، وقتی به عبارتی مانند “کلیم الله را”، “خلیل الله را”، و “رسول الله را”، می رسد مردم همه با هم می گویند: “یعنی الله راˈ.
در روستای “مهموئی” نیز علم را بزرگ ده که سید هم هست می بندد و اگر فصل سیب تازه یا انار باشد، سیب و یا اناری را به علم می بندد و اگر فصل آنها نباشد پارچه‌ای را به جای سیب و یا انار در داخل یکی از دستمال‌های علم گره می زنند.
در شهرستان بیرجند مراسم علم گردانی در شهرها اغلب در نیمه نخست و در روستاها در نیمه دوم دهه اول محرم برگزار می شود.
در حال حاضر مراسم علم بندان در شهر بیرجند در شب نخست ماه محرم در هیئت محبان الزهرا(س) با حضور تعدادی از سادات که به سادات علم دار معروف هستند برگزار می شود.
گزارش از سپیده قلندری اسفدن خبرنگار ایسنا منطقه خراسان جنوبی