رییس مرکز تحقیقات ژنتیکی نور با بیان اینکه در سال گذشته برای 60 درصد پرونده‌های خانواده‌های مفقودین که به این مرکز ارجاع داده شده، پروفایل ژنتیک تهیه شده است، گفت: نقطه آغاز تمام سلول‌ها یک سلول جنینی است که نیمی از اطلاعات این سلول مربوط به پدر و نیمی مربوط به مادر است که اساس مطالعات ما برای شناسایی شهدا از طریق دستیابی به ماده اصلی ژنتیکی که DNA است که از این طریق احتمال خطا و یا پیدایش دو فرد مشابه، یک در 500 میلیون خواهد بود.
دکتر محمود تولایی در گفت‌وگو با خبرنگار فناوری ایسنا با بیان اینکه تحقیقات در زمینه شناسایی شهدا از سال 1381 آغاز شد، افزود: در این تحقیقات که با همکاری کمیته جستجوی مفقودین انجام می‌شود، تمام پیکرها و یا نمونه‌هایی که در عملیات جستجو و تفحص در محدوده‌های مرزی و برون مرزی به دست می‌آید مورد بررسی و آزمایش قرار می‌گیرند.
وی اظهار داشت: هر یک از پیکره‌هایی که به دست ما می‌آید تصویر برداری می‌شوند و پس از برداشتن نمونه در حد چند میلی‌گرم، برای انجام تست‌های مربوط به تعیین هویت پیکر ازنمونه‌ای استخوانی، مابقی بقایا به معراج منتقل می‌شود؛ چرا که بر اساس فتاوی مراجع عظام، اجازه نداریم که پیکر مسلمان را بر روی زمین نگهداریم.
تولایی، بررسی آناتومیک و پیکره نگاری (آنتروپولوژی) را بخشی از روش‌های تحقیقات بر روی نمونه‌های به دست آمده ذکر کرد و اظهار داشت: بر اساس بررسی‌های آنتروپولوژی، گزارشی از وضعیت پیکر تهیه می شود. در بخش آناتومی، در صورت موجود بودن استخوان‌هایی چون جمجمه و استخوان‌های اندام فوقانی و تحتانی به ویژه ابعاد و اندازه و وضعیت سر استخوان‌های طولی، وضعیت دندانی، ویژگی‌های مهره‌ها و سایر شواهد مطرح در عرصه سلامت فیزیکی، نظیر لنگش پا و یا شکستگی‌هاو نظایر آن، سن شهدا تخمین زده می‌شود.
وی اساس کار تعیین هویت شهدا را بررسی‌های ژنتیکی دانست و خاطر نشان کرد: بدن انسان بالغ در حدود 100 تریلیون سلول دارد. نقطه آغاز تمام سلول‌ها یک سلول جنینی است که نیمی از اطلاعات این سلول مربوط به پدر و نیمی مربوط به مادر است که اساس مطالعات ما بر این استوار است از این رو از طریق نمونه‌ای که از یک شهید در اختیار داریم اقدام به جداسازی و حذف عناصر معدنی استخوان چون کلسیم و فسفر می‌شود تا به هسته سلولی و به ماده اصلی ژنتیکی که DNA است، دست یابیم.
تولایی با بیان اینکه با دستیابی به DNA اقدام به انجام آزمایش‌های مربوط به تعیین ترادف می‌شود، اضافه کرد: از اطلاعات به دست آمده پروفایل‌هایی تهیه می‌شود و به منظور تطبیق اطلاعات به دست آمده از شهدا با خانواده‌های مفقودین دو بانک اطلاعات معلوم متعلق به خانواده‌ها و بانک اطلاعاتی مجهول متعلق به افراد مفقود ایجاد شده است و سیستم به طور هوشمند با بررسی و مقایسه همزمان بیش از 100 مؤلفه روی یک نمونه با نمونه‌های مشابه، اقدام به شناسایی شهدا می‌کند.
وی با بیان اینکه این اقدام با طراحی نرم‌افزار ویژه که در این مرکز پیاده سازی شده است، صورت می‌گیرد، تصریح کرد: در صورتی که سیستم به موارد تشابه ژنتیکی برخورد کند ما مجددا جزئیات پرونده مثل منطقه عملیاتی، اظهار نامه خانواده و شواهد فیزیکی را استخراج و بررسی می‌کنیم و در نهایت نتایج تحقیقات، برای اقدامات بعدی به معراج الشهدا اعلام می‌شود.
مشکلات موجود در کسب اطلاعات از خانواده مفقودین
رییس مرکز تحقیقات ژنتیکی نور با تاکید بر اینکه در حال حاضر مشغول شناسایی شهدایی هستیم که از سال 81 تاکنون در عملیات‌های تفحص به دست آمده و به ما ارجاع داده شده است، یادآور شد: عزم نظام شناسایی شهدا است و در این راستا تلاش می‌شود ولی از سوی دیگر این دغدغه وجود دارد که مادری که فرزند خود را 30 سال قبل از دست داده الان به سن 60 سالگی و سالمندی رسیده است قدری با این فراغ کنار آمده است و مراجعه ما به آنها موجبات استرس و نگرانی را در آنها زنده و تشدید خواهد کرد.
تولایی با اشاره به اثرات استرس بر سلامت در سنین سالمندی، خاطر نشان کرد: باید آهسته در این راه گام برداشت از این رو اداره ایثارگران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی درصدد برقراری ارتباط با خانواده‌های شهید اعم از ارتشی، بسیجی و سپاهی برای تکمیل بانک اطلاعات نمونه‌های خانواده از طریق روش‌های مناسب است.
وی به تلاش این مرکز برای گسترش شیوه‌های شناسایی شهدا اشاره کرد و اظهار داشت: گاهی اوقات نمونه‌هایی به دست ما می‌رسد که در مناطق رملی، باتلاقی و یا به مدت طولانی در معرض آفتاب قرار داشته‌اند ضمن آنکه شوری زمین نیز بر پیکرهای به جای مانده اثر گذاشته است از این رو مشکلات زیادی برای شناسایی داریم به طوری که به صورت مقایسه‌ای در خصوص کیفیت اقدام باید بگویم که استخراج DNA مطلوب از استخوان حدود 50 برابر سخت‌تر از آنالیز یک نمونه خون عادی است. در این راستا به منظور توسعه روش‌ها و تکنیک‌های در قالب پایان نامه‌های دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری مطالعاتی در دستور داریم.
فناوری بیوتکنولوژی رمز توانمندی ایران در شناسایی هویت
رییس مرکز تحقیقات ژنتیکی نور روش‌های استفاده شده برای شناسایی را یکی از زیر شاخه‌های بیوتکنولوژی ذکر کرد و گفت: برای تولید یک فرآورده غذایی و محصولات با کیفیت ویژه و مقاوم نسبت به تنش‌های محیطی نظیر شوری، خشکی و آفات و یا در حوزه دارویی و تولید داروهای نسل جدید، افزایش کیفیت انرژی و سولفورزدایی از نفت خام، تولید واکسن‌های نوترکیب و کسب سلامت از طریق سلول‌های بنیادی و ده‌ها مساله دیگر، سلول و یا اجزای یک سلول مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بخش تشخیص نیز مارکرهای ژنی از قابلیت ویژه‌ای برخوردارند. در مرکز ما اساس روش‌های تشخیص بر همین مارکرها استوار است همین اجزا در حوزه‌های تشخیصی دیگر همچون شناسایی برخی بیماری‌ها و اختلالات ژنتیکی مورد استفاده قرار می‌گیرند.از این رو عرصه خدمت رسانی ما دایما در حال توسعه است.
وی با بیان اینکه تحقیقات این مرکز در سه محور تمرکز دارد، یادآور شد: سالانه بیش از 15 پایان نامه در حوزه‌های مرتبط اجرایی می‌شود که یکی از محورهای تحقیقاتی آنها توسعه تکنیک‌های نوین تشخیص برای بافت، خون و بافت‌های سخت مانند استخوان است.
تولایی با تاکید بر اینکه یافته‌های این تحقیقات حوزه‌های کاربری وسیعی دارد، ادامه داد: در صورت رخداد حادثه کشتار جمعی مانند سیل و یا زلزله که در مدت کمی افراد زیادی در زیر آوار می‌مانند و در این صورت شناسایی اجساد از روی ظاهر آنها با مشکلاتی همراه است و اگر مدتی از این حادثه بگذرد و بر اثر تجزیه بافتی، شکل پیکرها تغییر کند، شناسایی ظاهری غیر ممکن خواهد شد ولی با در اختیار داشتن یک نمونه از پیکر و با استفاده از تکنیک‌های علمی امکان رسیدن به طرح واره ژنتیکی منحصر بفرد هرکس، فراهم خواهد شد.
وی با بیان اینکه با مطالعه ژنوم فرد جان باخته و خانواده وی و جستجو در بانک نمونه‌های مرکز می‌توان طرح ژنتیکی را ارائه داد به ایسنا گفت: در انطباق نتایج به دست آمده از نمونه با اطلاعات بانک، چنانچه 10 نقطه ژنتیکی مورد بررسی قرار‌گیرد، احتمال خطا و یا پیدایش دو فرد مشابه، یک در 500 میلیون خواهد بود.
به گفته وی معمولا برای نمونه‌های بافتی 16 نقطه ژنتیکی مورد بررسی قرار می‌گیرد که این تعداد برای بافت‌های نرم و تازه نیز حداقل 16 نقطه در ژنوم بستگان و قربانی خواهد بود.
ایجاد ارتباطات بین المللی مرکز نور همزمان با ماجرای سقوط هواپیما
رییس مرکز تحقیقات ژنتیکی نور با اشاره به سقوط هواپیمایی در سال 2007 در مسیر تایلند،افزود: در این سانحه 18 مسافر ایرانی بودند که در آن زمان با خبری با عنوان “همکاری ایران و اسرائیل در سانحه هوایی” برخورد کردیم که با پیگیری‌های انجام شده مشخص شد که فردی در تماس با سفارت ایران در تایلند آمادگی خود را برای شناسایی جان باختگان این سانحه اعلام کرده است.
تولایی اضافه کرد: در پی آن اعلام کردیم که این تکنولوژی در ایران وجود دارد و متعاقب آن ما با نمونه‌هایی که ازخانواده‌های جان باختگان دریافت کردیم پس از آنالیزهای مختلف نتایج بررسی‌های ژنتیکی خود را به تایلند ارسال و همزمان در کنگره ژنتیک در مالزی نیز توانمندی ایران را در این زمینه اعلام کردیم.
وی این فعالیت‌ها را آغاز ارتباطات بین المللی این مرکز دانست و افزود: در ایران نیز تدبیر ما این بود که در هر شرایطی بتوانیم سرویس دهی کنیم و با معرفی این مرکز علاوه بر خدماتی که به کشور ارائه می‌دهیم بعضا نمونه‌هایی از کشورهای دیگر نیز به این مرکز ارسال می‌شود.
وی گفت: همکاری خوبی با سازمان پزشکی قانونی و پلیس داریم و بعضا در پرونده‌هایی که دارای پیچیدگی هستند و پیکرهایی که قابل شناسایی نیستند با آنها همکاری می‌کنیم.
تولید نرم افزار برای بررسی انطباق نمونه ها
تولایی، با تاکید بر اینکه در سال گذشته، برای 60 درصد پرونده‌های خانواده‌های مفقودین که به این مرکزارجاع داده شده، پروفایل ژنتیک تهیه شده است، گفت: برای بررسی انطباق مولفه‌های طرح‌واره ژنتیک با 10 هزار نمونه بانک اطلاعات خانواده‌ها نیاز به نرم افزارهای قوی داشتیم که غالب کشورها از نرم افزاری استفاده می‌کنند که مبنای آن در FBI تهیه شده است.
وی با تاکید بر اینکه محققان ایرانی در این مرکز نمی‌خواهند از این نرم افزار استفاده کنند افزود: از آنجایی که اطلاعات ژنتیکی گنجینه هر فرد و هر کشوری محسوب می‌شود و حفظ آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است، از این رو با همکاری نخبگان حوزه بیوانفورماتیک و نرم افزار، اقدام به پیاده سازی نرم افزار بومی در این زمینه کردیم.
رییس مرکز تحقیقات ژنتیکی نور با تاکید بر اینکه این نرم افزار مزیت‌هایی نسبت به نمونه خارجی دارد، ادامه داد:استفاده از این نرم‌افزار که با عنوان NoorGIS نامگذاری شده است، علاوه بر امکان مطالعه و مقایسه ارتباط ژنتیکی بین افراد در یک جمعیت و جستجوی اطلاعات ژنتیکی به منظور کشف تشابه و انطباق بین اطلاعات ژنتیکی، می‌تواند تمامی شواهد و اطلاعات قبل از شهادت بر مبنای اظهار نامه خانواده، اطلاعات پیکرنگاری و همچنین شواهد منطقه کشف و انواع فیلم و عکس ذخیره را در بستر یک نرم‌افزار فراهم کند.
دانشیار دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله با تاکید بر حساسیت تحقیقات بر روی نمونه‌های بیولوژیکی، تصریح کرد: ما قادریم از یک قطره خون، بزاق، تار مو و کمترین نمونه‌های بیولوژیکی DNAاستخراج کنیم، از سوی دیگر حساسیت کار بسیار زیاد است و لازم است ملاحظات ایمنی در آزمایشگاه مورد توجه باشد زیرا این نمونه‌ها حتی با یک عطسه اپراتور امکان آلوده شدن داشته و همین می تواند موجب خطا شود.
وی با تاکید بر پشتیبانی مسئولان نسبت به تجهیز این مرکز، اضافه کرد: زمینی مناسب برای احداث ساختمان جدید و آزمایشگاههای مدرن آن در نظر گرفته شده است و برای تجهیز این آزمایشگاه نیز از وزارت بهداشت، تقاضای خرید برخی تجهیزات کرده ایم که منتظر پاسخ آنها هستیم.