لزوم بهسازي و نوسازي بافت قديم، تاريخي و فرسوده

شهرهاي تاريخي ايران، به رغم پيشنه درخشان، امروزه با مشكلات پيچيده و متعددي روبرو هستند. مشكلاتي ناشي از بي هويتي شهر معاصر كه از يك سو زندگي شهري را از جنبه هاي متعالي معنوي آن تهي كرده و از سوي ديگر گذران روزمره زندگي شهروندان را با دشواري همراه كرده است و در اين ميان، هسته شهرهاي تاريخي(كه يادآور خاطره عظمت و رونق شهر سنتي است)، به جهت مشكلات كالبدي- فعاليتي از پرمساله ترين نقاط شهري به شمار مي رود. باید توجه داشت که اصطلاح مشترک بافت مسئله دار نباید ما را به این توهم اندازد که راه حل مناسب احتمالی مربوط به یکی برای آن دیگری هم مناسب است.

درست است که تمام این بافت های شهری مسئله دار است اما مسائل هرکدام قائل به خود است و الزاما با مسائل جای دیگر مشابه نیست. به همین دلیل امروزه بافتهای تاریخی اکثر شهرهای کشورمان به دلیل فقدان حیات شهری، رو به ویرانی نهاده اند. بی توجهی به برنامه ریزی های ساماندهی شهری از جمله برنامه ریزی کاربری اراضی شهر یکی از موارد اساسی و بنیادی در بهسازی، نوسازی و بازسازی شهری است.

مهمترین اصول بنیادی شهرسازی از برنامه ریزی و طراحی شهری به منظور ایجاد شهر سازمان یافته و کاهش آلودگی ها و کنترل نابسامانی های فضایی در شهر عبارتند از: عدالت، سازگاری، آسایش، کارایی، کیفیت محیطی. به همین سبب برنامه ریزی بافتهای تاریخی، مرمت و حفاظت، باززنده سازی بافتهای فرسوده تاریخی ایران در این سالها، رواج بسیار یافته و مداخله در وضع بافتهای قدیمی شهرها را بعنوان یکی از موضوعات مهم اجتماعی مورد توجه مردم، مطرح کرده است.

بی تردید شناخت زمینه های فرسودگی و بررسی فرآیند ایجاد بافت های فرسوده شهری می تواند در پیدا کردن راه کار مناسب در حل مساله بحرانی موجود بافت های فرسوده شهری کمک نماید. این زمینه ها در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، زیست محیطی، حقوقی ومدیریت شهری تاثیرات شگرفی را در ایجاد فرسودگی محیط های شهری به دنبال داشته است. این موارد که ازآنها به عوامل بیشترساز فرسودگی نام برده می شود موجب نابسامان شدن محیط زندگی شده ونمودهای منفی و مخربی را داشته است.

بیشتر شهرهای قدیمی ایران در بافتهای تاریخی خود دچار مشکلات فراوانی هستند که این مشکلات موجب عقب ماندگی این گونه بافت ها شده است. تغییرات سریع عصر اخیر در عناصر زندگی شهری و دگرگونیهای گسترده در شیوه زندگی مردم، همراه بابی تجربگی جمعی در مراقبت از بافتهای قدیمی و به روز داشتن آنها متناسب با نیازهای زندگی، موجب بروز ضعفها و نارساییهایی در موجودیت فیزیکی این بافت ها برای پاسخگویی به نیازهای زمان حاضر، و رکود یا تخلیه تدریجی آنها، همراه با فرسایش کالبدی و لطمات ساختمانی گردیده و مداخلات گاه و بی گاه مدیران شهری نیز بعضا به تشدید و تعمیق شکل منجر شده است.

از طرفی بافت های جدید شهری بتدریج و با گذشت زمان نیازهای خود را از بافت های تاریخی جدا کرده و بافت های تاریخی بتدریج و ناخواسته تبدیل به گتوهای تاریخی می شوند که توجه چندانی به آنها نمی شود، در نتیجه این امر باعث زوال و از کار افتادگی بافت های تاریخی می شود.

بنابراین بافت های جدید خود را جدا و برتر از بافت های تاریخی دانسته و این جدایی و حس برتری یک حس متقابل بیگانگی بافتی درون شهری را در بین بافت های جدید و تاریخی بوجود آورده است. این حس جدایی طلبانه و برتری جویانه بافت های جدید باعث می شود که بافت های تاریخی تبدیل به مناطق شهری با کیفیت پایین و مکانی برای سکونت افراد غیر بومی شوند. که نتیجه آن مهاجرت ساکنان اصلی و کسانی که به این بافت ها تعلق خاطر دارند می شود.

بنابراین مجموعه مناسبات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و … بین شهروندان، حوزه‌های متنوع سکونت، فراغت و فعالیت را در شهر شکل می‌دهد و متناسب با دگرگونی این مناسبات و نیز شکل گیری مناسبات جدید، نقش و اهمیت این حوزه‌ها دچار تغییر شده و در نتیجه نوع زندگی شهری نیز دستخوش تحول می‌گردد. ناهماهنگی بین تحولات شهری در بافت های معاصر و بافت های تاریخی سبب شده تا رویش هندسی شهرها به تخریب ناآگاهانه مکانهای تاریخی بیانجامد و این امر به مرور زمان زمینه زدودن خاطره تاریخی شهر را از اذهان مردم فراهم کند

شهر آمل از شهرهاي بسيار قديمي ايران در استان مازندران است. بافت تاریخی آمل به بخشهای بازار، معابر و گذرگاهها و مساجد و اماکن تاریخی و مذهبی تقسيم می شود. هرچند بافت کهن آمل از دخالتهای کالبدی و عبور خیابانهای چلیپائی رضاخانی مصون مانده است و پیوستگی فضایی عناصر شهری و مراکز محلات از طریق گذرها و معابر اصلی بافت موجب تشکل و انسجام بافت می‌گردد، ولی این بافت بدلیل تغییر فرهنگ زندگی شهری، تغییر عملکرد شهر از نظر اقتصادی، جاذبه های بافت جدید و جذاب نبودن بافت تاریخی برای جمعیت ساکن در آن بخصوص جوانان، نیاز جامعه شهری امروز به صنعت مدرن و از بین رفتن مشاغل سنتی موجود در بافت تاریخی، مهاجرت جمعیت بخصوص جوانان به بافت جدید، فرسودگی کالبدی- فیزیکی، قوانین و مقررات موجود برای بافتهای تاریخی، نبود کاربری های برجسته و برتر در جهت حفظ اینگونه بافتها، وجود مخروبه ها و ساخت و سازهای جدید ناهمگون با بافت تاریخی، بناهای متروک و فرسوده تاریخی هویت خود را از دست داده است. بدون تردید استفاده از یک فرآیند صحیح و منطقی می تواند نتیجه ای کاملا متفاوت و مطلوبتری را عاید سازد.

شهر آمل نیز همانند بسیاری از شهرهای قدیمی ایران در بافت تاریخی خود دچار مشکلات فراوانی است که این بافت را به محلی برای اجاره و استراحت شبانه اقشار کم درآمدی تبدیل کرده که برای حفظ این بافتها هیچ گونه ارزشی قائل نیستند. باتوجه به این مطلب می توان بیان کرد که در طول روز تردد زیادی در این بافت نمی شود.

این موضوع در شهر آمل از یک سو بر اساس نیازی است که بر مبنای توجه به خانه ها، مساجد و مدارس، دکانها و کارگاهها و ساکنان و شاغلان شهر قدیم مطرح می شود، از سوی دیگر تضادهای بارز و تفاوتهای چشمگیر در سطح رفاه شهری بین هسته های قدیمی و سطوح نوسازی شده و نیاز بافت تاریخی آمل برای بقا به بافت نوساز، انزال و از کار افتادگی بافت قدیمی طرح مساله را حادتر می کند.

یکی دیگر از مسائلی که در بافت های تاریخی شهری باید مورد توجه قرار گیرد خیابان است. خيابان به عنوان يكي از عناصر اصلي فضاي شهري كه فعاليتهاي شهر را در بر مي گيرد، اگر واجد خصوصيات لازم باشد، مي تواند حيات اجتماعي را به كالبد شهر بدمد. از طرفي با توجه به اهميت حفاظت از بافت كهن و اينكه اساسا اين بافت براي حركت پياده طراحي شده و در آن زمان استفاده از اتومبيل به شكل امروز در تصور نيز نمي گنجيده، احيا و باززنده سازي بافتهاي با ارزش قديمي با توجه به محوريت حركت پياده شايد گامي اساسي براي اعطاي فرصتي مجدد به اين بافت براي تجربه شدن و به انسان براي تجربه كردن، باشد.

                                                                  شهربانو براري

                                                                       كارشناس ارشد برنامه ريزي شهري

                                                                    مدرس دانشگاه