طلبه مطلوب کیست؟

* نهاد روحانیت بیش از هر صنف دیگر وظیفه عمل به احکام اخلاقی دین،‌ اخلاقی زیستن و اخلاقی بودن را دارد؛ ذی و اخلاق یک طلبه مطلوب دارای چه ویژگی‌های است؟ آیا طلاب در نهادینه کردن دستورات دینی در نوع زندگی و اخلاق خود موفق بودند؟

حجت الاسلام والمسلمین دکتر مرتضی واعظ جوادی ، پژوهشگر و استاد حوزه علمیه قم  می‌گوید: طلاب به دلایل مختلفی از جمله ورود به مسند قدرت در برخورداری از دو ویژگی عمده و اساسی یعنی “علم و دانش” و “اخلاق و تربیت” چندان موفق نبوده‌اند. طلبه‌ها باید بدانند لباس طلبگی فقط یک علامت ظاهری است تنها زمانی مردم به طلبه‌ها احترام واقعی می‌گذارند که سخن آنان حق و برگرفته از آموزه های الهی و دینی باشد.

* یکی از عمده ترین نهادهایی که در حوزه دین شکل گرفته، نهاد روحانیت است. برای اینکه این نهاد عمده و اساسی در فضای دین و امت اسلامی شکل اصیل و استوار خود را پیدا کند، به چه اموری نیاز است؟ و یک طلبه مطلوب چه ویژگی‌های و برخورداری هایی باید داشته باشد؟

واعظ جوادی : طلاب و دانشجویان علوم دینی از دیرباز در یک فضای علمی و معنوی تربیت می شدند و به رشد و تعالی خود ادامه می دادند، چون همه شرایط برای رشد و شکوفایی چه در جنبه علمی و چه در جنبه معنوی و اخلاقی فراهم بود، طبعا افراد زبده و اثرگذاری از آنها در نهاد روحانیت شکل می گرفت، طلبه در عرف روحانی و روحانیت به آن شخصی اطلاق می شود که جامع دو وصف و ویژگی عمده و اساسی است؛ یکی علم و دانش و دیگری اخلاق و تربیت؛ این دو، بال‌های رشد و شکوفایی برای طالبان علوم دینی است.

* این دو ویژگی اساسی در وجود طلبه چگونه شکل می‌گیرد؟

واعظ جوادی : برای اینکه این دو امر اساسی شکل گیرد، نیاز به اموری است که برخی از آن امور پیدا و برخی هم ناپیداست. البته توفیق الهی برای شکل گیری چنین جایگاهی و افرادی اثر و عاملی است که همگان به آن اعتراف دارند، اما طلبه ها از ابتدا باید در یک خانواده ای که رشد و تربیت دینی را در خود پیدا کرده و آموزه های دینی را باور دارد و براساس این اعتقاد و باور فرزند را تربیت می کند، شکل گرفته باشد، در این صورت زمانی که به حوزه قدم می گذارند با اساتید و افرادی روبه رو می شود که آنها نیز در این دو جنبه یعنی علم و اخلاق در تلاش و کوشش هستند و سعی می کنند که هم خودشان و هم شاگردانشان را در مسیری قرار دهند که دین از آنها خواسته است. در حقیقت طلبه ها دست پرورده دین هستند که این دین انسان ها را به دو جهت تعلیم و تهذیب فرا می خواند. همانطور که انبیا الهی به این دو جهت آمدند، “و يزکّيهم و يعلّمهم الکتاب و الحکمة”؛ این دو مولفه اصلی است که شکل دهنده و ویژگی طلبه هاست. در تحقق این امر وجود اساتید و افراد زبده و ارزشمندی که سخن و کلامشان چنان باشد که همه وجود انسان با کلام آنها زندگی کند و محشور شود، بسیار اثرگذار هستند.

ما اگر شخصیت های بزرگی را در حوزه داشتیم، به جهت آن است که افرادی جایگاه مدرس و معلم داشتند که سخنان آنان بسیار اثرگذار بود و اگر یک مطلب و سخنی را گفتند کاملا در جان طلبه می نشست و طلبه با آن ویژگی هایی که از سوی معلم و مرشدش دریافت می کرد، خود را می ساخت و هویت وجودیش را براساس آنها شکل می‌داد. پدر آیت الله جوادی آملی، وقتی ایشان را برای روز اول درس می بردند، گفتند «من شما را در نزد کسی می‌برم که سخن و کلام او بتواند تا عمق ریشه و وجود شما اثرگذار باشد، لذا دست فرزندشان را گرفتند و نزد استادی بردند که این استاد با سخن “اَوَّلُ العِلم مَعرفةُ الجبّار وَ آخِرُ العلم تفويضُ الاَمر” سبب شد نهایت عمق وجود آیت الله جوادی آملی با این کلام آشنا شود.» باید توجه داشت که چنین اثرگذاری‌هایی در هویت سازی و هویت بخشی طلبه ها نقش بسیار اساسی دارد.

* فضای آموزشی حوزه ها در شکل گیری اخلاق و رفتار وجودی طلبه‌ها نقش و تاثیری دارد؟

واعظ جوادی : فضای آموزشی مساعد و مناسب نه به لحاظ امکانات بلکه به لحاظ سادگی، طهارت، تهذیب و حلال بودن، نقش بسیار اساسی دارد چرا که اگر شخصی بخواهد در یک جایگاه ارزشمند دینی قرار گیرد که مردم را به سمت دین هدایت کند و وارث پیامبر شود طبیعی است که اگر فضای آموزشی مطهر و پاک باشد، از مال حلال شکل گرفته و همه امکاناتش را بتواند با جهات الهی انسان بسازد، در شکل گیری طلبه ها بسیار دخیل است.

* یکی از نیازهای اساسی و ضروری انسان داشتن آرمان و هدف است. یک طلبه نیز به عنوان یک فرد عادی باید به سوی غایتی بلند حرکت و خود را در اصولی متعددی از جمله اخلاق، علم، تربیت و اثرگذاری به قله‌های رفیع برساند. اصولی که براساس نظر عده‌ای، برخی طلبه‌ها در آن چندان موفق نبودند. چه موانعی بر سر راه تحقق این امور وجود دارد؟

واعظ جوادی : جریان اجتماع و نوع نگاهی که جامعه به طلبه ها دارند، بسیار سازنده است. اگر فضایی که طلبه ها در آن بناست اثر بگذارند و تبلیغ دین، معارف و آموزه های دین را به مردم منتقل کنند، فضایی درست، مساعد و مناسب باشد، قطعا در باروری، رشد و شکوفایی طلبه ها بسیار دخیل و موثر است، اما باید امروزه اذعان داشت به اینکه متاسفانه بسیاری از این مولفه هایی که در شکل گیری طلبه ها نقش و سهم عمده را دارند، تضعیف و تحلیل شدند و شکل گیری طلبه ها برای رسیدن به آن جایگاه و قله رفیع علم و اخلاق سست شده است زیرا آن اساتیدی که از علم و اخلاق سرشار و برخوردار بودند و علم را تنها برای خدا و اخلاق را برای تعالی و روح الهی خود می خواستند و هیچ جهتی را جز جهت الهی در کارشان نمی دیدند، بسیار کم هستند.

مسایل اجتماعی و شکل گیری قدرت و اینکه نهاد روحانیت به جریان قدرت و حکومت نزدیک شده است، ضمن اینکه تا به امروز یک امتیازاتی را داشته است، اما نواقص و ضعف هایی را نیز در حوزه روحانیت ایجاد کرده است به گونه ای که امروز طلبه ها مسیر رشد و شکوفایی خود را آن گونه که باید مشاهده نمی کنند. رفتن به حوزه های حکومت گرچه از یک جهت برای رفع نقص است، اما این مساله نقص دیگری را برای حوزه روحانیت و طلبه ها ایجاد کرده است. نه فضای آموزشی مساعد و مناسبی را کاملا در کنار خود دارند و نه جامعه ای که بتوانند با آن ارتباط علمی و اخلاقی برقرار کنند. اساتیدی که نقش موثری در رشد و تربیت دارند، در سطح نیاز امروز جامعه نیستند.

از سوی دیگر متاسفانه طلبه‌های جوان پختگی، بینش و دانش لازم را ندارند که با دقت و احتیاط حرکت کنند لذا زمانی که عده‌ای اخبار، تحلیل‌ها و رویکردهایی را به حوزه دیکته می کنند، این طلبه های جوان از این بولتن ها و اخبار متاثر می شوند که این مساله نیز آسیب جدی دیگری است که در حوزه روحانیت کم و بیش وجود دارد.

* مگر حضور طلبه ها در مسند قدرت چه آسیب هایی را به دنبال دارد؟

واعظ جوادی : آیت الله جوادی آملی می فرماید، متاسفانه حوزه امروز نهال فروشی می کند یعنی همین طلبه هایی که بایستی در حوزه بمانند و قدرت علمی، اخلاقی و تربیت بیشتری را پیدا کنند و نهاد وجودشان را با علم و اخلاق رشد دهند متاسفانه به خاطر شرایط اقتصادی سخت و حادی که بر فضای روحانیت و نیاز اجتماعی و سیاسی کشور حاکم است، طلبه ها بدون اینکه بار علمی و اخلاقی مناسبی برای خودشان پیدا کنند، جذب نهادهای حکومت و دولت می‌شوند و گاهی اوقات به مسند قضا و گاهی اوقات در مسند نمایندگی مجلس و سایر سمت ها می‌نشینند. این مسایل موجب آسیب و زیان به حوزه روحانیت و طلبه ها می‌شود و اگر بخواهیم امروزه بگوییم که شرایط رشد و باروری برای طلبه ها تا چه حدی مستعد و آماده است باید با یک تاسفی اظهار کرد، متاسفانه امروز شرایط مناسبی برای رشد طلبه ها در جهات متعدد وجود ندارد.

در گذشته محدوده حضور و قلمرو حضور طلاب در صحنه اجتماع چندان زیاد نبود، اما اکنون در همه صحنه های اجتماعی احساس می شود که حضور روحانیت نیاز است تا هم آموزه های دینی و هم اخلاق دینی را بتواند به آن حوزه ببرد، اما دست حوزه ها و طلاب در این رابطه خالی است، تنها یک ظاهری از روحانیت مانده که احیانا آنها هم وقتی وارد مجموعه ها می شوند طبعا متاثر می شوند و به عوض اینکه رنگ بدهند و مسیر حرکت یک بخشی از جامعه را با رنگ و صبغه دین مزین کنند، گاهی خودشان هم رنگ می گیرند و این نقصیه دیگری است که امروز در جامعه ایرانی وجود دارد.

* فرمودید طلبه ها رو به تضعیف شدن هستند، در صورتی که ما در جامعه طلبگی نمونه‌های بسیار ارزشمندی داشتیم و داریم که در اخلاق، رفتار و علم مثال زدنی هستند و می‌توانیم از آنها الگوبرداری کنیم. چه راهکاری وجود دارد که از رفتن به سوی ضعف بیشتر جلوگیری شود؟

واعظ جوادی : یکی از راهکارها تامین معیشت متوسط و حد ضرورت است، قناعت برای روحانی لازم است و همانطور که امام علی(ع) فرمودند: «هیچ ثروتی بالاتر از قناعت نیست» این امر را روحانی باید در حوزه زندگی خود تجربه کند، اما متاسفانه شرایط سخت معیشتی برای نوع اقشار کم درآمد و خصوصا طلبه ها که هیچ درآمدی برای آنان در نظر گرفته نشده است مگر جذب شدن به شغلی و سمتی. یک حداقل معیشتی که به عنوان شهریه برای طلبه ها مقرر شده، کفاف زندگی حداقلی را هم ندارد، شرایط زندگی با گذشته بسیار متفاوت است، امروزه اگر قناعت طلبه باشد که هست، میزان درآمد آنان نسبت به نوع زندگی که ضرورت اجتماعی خانواده ها و فرزندان است هرگز با هم سازگار نیستند بنابراین اگر اینها گاهی به شغل و سمتی جذب می شوند نه به خاطر اینکه علاقه‌مند به این امر هستند بلکه به خاطر ضرورت های معیشتی و اقتصادی است که فشار می آورد و طبعا ناچار هستند که صحنه علم و حوزه را ترک کنند. به تعبیر آیت الله جوادی آملی آن روحانی که از حوزه خارج می شود مانند میوه ای است که از درخت کنده می شود و آن جلا و شکوهی که لازمه حضور در صحنه علمی و اخلاقی حوزه است، کمرنگ می شود. از سوی دیگر روحانی هم طبعا نمی تواند به آن سرمایه هایی که اندوخته، اکتفا کند و برای حفظ خود و نگاه داشت جامعه‌اش تلاش کند.

* حال که شرایط مالی فراهم نیست که طلبه ها بتوانند به اوج و قله ای که مدنظر هست برسند و با توجه به اینکه حوزه‌ها تمایلی به دولتی شدن ندارند، چه کسانی باید این شرایط را فراهم کنند؟

واعظ جوادی : برای راه‌یابی به جایگاه رفیع، آنچه که بیش از مورد اقتصادی نیاز هست، وجود اساتید و علمای اثرگذار است. علما با اثرگذاری خود جان، روح و هویت طلبه را می سازند که متاسفانه امروز حضور آنان بسیار کمرنگ است. برخی از بزرگان از دار دنیا رفته‌اند و کسانی که امروز مشغول هستند، بخش قابل توجهی از آنان در نهادهای قدرت و حکومت هستند و طبیعی است که کلام و سخن آنان در فضای حوزوی شاید آن مقدار اثرگذار نباشد. از سوی دیگر طبیعی است که قدرت جهتی را به سمت خودش می کشاند که آن اثرگذاری را کم تر می کند. در گذشته جایگاه روحانی و عالمان دینی بسیار رفیع بوده و حوزه اثرگذاری بسیار فراوان داشته که امروز متاسفانه این اثرگذاری وجود ندارد. به دلیل یک نوع وابستگی در برخی از حوزه ها و مداخله‌هایی از سوی برخی از قدرت‌ها و همچنین حضورهای ناروا در حوزه روحانیت سبب شده آسیب‌هایی به این بخش وارد شود و مسیر درست و صحیح روحانیت مخدوش گردد لذا حوزه دوباره باید به خود بازگردد و اگر کسانی واقعا به دنبال این هستند که طلبه‌ها و حوزه در جایگاه خود قرار بگیرند و بتوانند نقش آفرینی کنند تا نظام، مردم، جامعه و آینده دین، دیانت و امت را بسازد، باید دست از برخی از مداخلات و اتفاقاتی که مساعد برای حوزه و روحانیت و طلبه ها نیست، بکشند.

* دارایی‌ها و نوع سرمایه گذاری بعضی از طلاب نشان می دهد که از دستورات دینی آن طور که باید و شاید استفاده نکردند، این مساله ناشی از چیست؟ چرا اینها از زندگی بزرگانی مانند علامه طباطبایی و بروجردی درس نگرفتند و آنها را الگوی زندگی خود قرار نداده اند؟

واعظ جوادی : این افراد نمی گویند از مرحوم علامه طباطبایی یا بروجردی درس نمی گیریم، اما گاهی اوقات تحریف در شخصیت آنها و نوع خوانش و قرائتی که در زندگی و شخصیت آنها و تفسیرهایی که دیگران در زندگی علما ارائه می کنند، باعث می شود طلبه ها در نوع شناخت و آگاهی صحیح و درستشان باز بمانند. این مساله واقعا مهم است که ما امروزه چه نوع تفسیر، خوانش و قرائتی از شخصیت های بزرگ خودمان داریم، ما افراد اثرگذاری مانند آیت الله شهید بهشتی و مطهری و همچنین برخی دیگر از شخصثت های عمده داریم که متاسفانه با توجه به تفسیرها و قرائت هایی که وجود دارد ابعاد شخصیتی و زندگی این بزرگان به درستی ارائه نمی شود. طلبه ها باید نسبت به این تفاسیر این سو و آن سو توجه داشته باشند. طلبه های جوان به خاطر جوانی، شوق و اشتیاقی که برای برخی از امور دارند از بسیاری از مسایل غافل هستند که این مساله خسارت‌های بسیاری به دنبال دارد.

* امروز چه کسانی مصداق طلبه مطلوب نیستند، اما به اشتباه این عنوان بر آنان اطلاق می شود؟

واعظ جوادی : لباس طلبگی یک شاخص است، اما شاخصی که بیش از آن جامعه باید به آن توجه کند نوع نگاه، بینش، دانش، علم و اخلاقی است که از شخص مشاهده می کنند. امروز این لباس وجود دارد و فرمی است که افراد به وسیله آن خود را در قالب دین معرفی می کنند، اما جامعه امروز ما برخوردار است و می داند که تنها این لباس نیست که هویت شخص را مشخص می کند، بلکه این لباس یک علامت ظاهری است. مردم برای اینکه به علامت باطنی برسند، توجه کنند که نوع سخنان، رفتار، کردار و گفتار فرد در فضای دینی تا چه حد جان مایه و روح و باطن دارد و چقدر از آن تبعیت می کند. طلبه‌ نباید دل و چشم خود را به دیگری دوخته باشد و به دلیل اینکه به افرادی که در جایگاه قدرت هستند، تکیه دادند احیانا حرف هایی بزنند که به ظاهر زیبایی و طراوت داشته باشد، اما در باطن اینطور نباشد. طلبه به ظاهر محترم است اما احترام واقعی زمانی حاصل می شود که مردم احساس کنند که سخن او سخن حقی است، از جان بر می آید، با اعتقاد و باور و برگرفته از آموزه های الهی و دینی است. به لطف خداوند فضای مجازی امروز بسیار به فهم و آگاهی مردم کمک می‌کند و حتی شناخت دینی آنان را بالا برده است. مردم به دنبال افرادی هستند که سخنانشان از مواهب دینی و الهی برخوردار است و از کسانی که در ظاهر با لباس دینی هستند، اما کلام و رفتارشان دینی نیست، فاصله می گیرند. شفقنا