این روزها که قافله محرم به واپسین منزلگاه‌های خود در دهه نخست نزدیک می‌شود و حزن شیعیان به اوج خود می‌رسد سزاوار است از جماعتی که واسطه بیان مصایب و البته مفاهیم بلند عاشورا هستند نیز یادی کنیم.
مداحان، نقاشان متبحری هستند که تابلوی آلام آل‌الله را با قلم موی مهارت و رنگ احساس بر بوم دل‌های آماده شیفتگان سالار شهیدان ترسیم می‌کنند و با آتش روضه‌های خود گل عاطفه را در مخزن قلب دوستداران اهل‌بیت به جوشش در می‌آورند و گلاب اشک را از قاب دیدگان جاری می‌سازند.
به این بهانه بر آن شدیم تا کمی پیرامون مداحی و مرثیه‌سرایی این توفیق بی‌بدیل با یکی از مداحان برجسته
دیار مؤمنان که از شاعران موفق شعر آیینی نیز به شمار می‌رود هم‌کلام شویم.
محمود شریفی که مسئولیت انجمن‌های شعر مذهبی و کانون مداحان اهل بیت(ع) کاشان را نیز برعهده دارد با داشتن 20 جلد کتاب در زمینه شعر آیینی نظیر نینوای ناله، مشهد آیینه‌ها، کربلای دیگر، غریبانه، زمزمه‌های شعله‌ور، ناله‌های سوخته، شور شیدایی، از نسل پرستوها، ما چون مسافریم، قبیله قبله، یاد آن روزها که زود گذشت، یک سجده دیدار، دوباره محرم و ناله‌های زهرایی از مداحان فعال و شاعران شهرستان کاشان به شمار می‌رود.
وی با وجود مشغله کاری فراوان در این روزها دعوت خبرنگار فارس در کاشان را پاسخ گفت و نظراتش را در مورد موضوعات مختلف پیرامون مداحی و شعر آیینی بیان کرد که مشروح آن را در زیر می‌خوانید:
فارس: از چند سالگی و چگونه مداحی را آغاز کردید و چگونه به این توانایی خود پی‌بردید؟
شریفی: از 13 سالگی در زادگاهم روستای خاوه مداحی را شروع کردم و با توجه به اینکه در دوران ابتدایی به واسطه بهره‌مندی از جوهره صدای مناسب، در مسابقات قرآنی در سطح مدارس استان و کشور شرکت کردم و از سویی به دلیل آنکه پدرم نوحه‌خوان بود و به صورت وراثتی این قابلیت به من رسیده بود انگیزه‌‌ای شد تا به سوی مداحی روی آورم و با نوحه‌خوانی فعالیت مداحی خود را در زادگاهم آغاز کنم.
فارس: طنین صدای کدام مداح انگیزه خواندن برای اهل‌بیت را بیش از پیش در شما به وجود آورد؟
شریفی: به علت محدود بودن فضا و شمار محدود مداحان در روستای محل زندگی، نمیتوان گفت صدای مداحی من را جذب خود کرد بنابراین تنها از پدر نوحه‌خوانم می‌توانم به عنوان بهترین انگیزه دروان کودکی برای آغاز مداحی یاد کنم.
فارس: با توجه به اینکه شما علاوه بر مداحی از جمله شاعران آیینی نیز به شمار می‌روید این دو عرصه چگونه می‌تواند به هم کمک کند؟
شریفی: شعر و مداحی لازم و ملزوم یکدیگرند و این دو ناگزیر با هم آمیخته شده‌اند؛ مداحی محتاج به شعر است و این نیاز سبب شده که اگر مداحی ذوق شعری داشته باشد که همراه با دایره مطالعاتی وسیع در زمینه‌های تاریخ اسلام، ادیان، انبیا باشد می‌تواند در کسوت مداحی خود علاوه بر کاربرد واژگان بهتر از مفاهیم والاتر نیز استفاده کند.
از سویی دیگر اگر شاعر مداح باشد به دلیل آنکه در متن جامعه قرار دارد و با سلایق مختلف مردم آشنا است می‌تواند انتخاب‌های بهتری در ترکیبات و جملات و مفاهیم خود داشته باشد.
فارس: از چه زمانی سرودن شعر را در کنار مداحی آغاز کردید؟
شریفی: با عنایت پروردگار از دوران نوجوانی یعنی تقریبا از همان ابتدای مداحی ذوق شعری داشتم و به این عرصه کشیده شدم و در همان سنین شعر می‌سرودم.
فارس: چقدر قائل به گریاندن حاضران در جلسه روضه هستید؟
شریفی: این سؤال شما من را یاد بیتی از حضرت لسان‌الغیب می‌اندازد:
«در پس آینه طوطی صفتم داشته‌اند/ آن چه استاد ازل گفت بگو می‌گویم»
اصلی که به ویژه شاعر شعر آیینی باید آن را بپذیرد که چیزی از خود ندارد و آن چه می‌گوید الهام از واسطه فیض الهی و لطف ائمه اطهار است.
سرودن در وصف اهل‌بیت در شرایطی که خدای متعال در آیات وحی خود چون سوره‌های هل‌اتی و کوثر نخستین مداح اهل‌بیت است کاری بسیار والا، مقدس، ظریف و دشوار است و باید در این امر بسیار دقت کرد.
نکته‌ای که خود همواره بر آن تأکید داشته و به شاگردان و دوستان خود توصیه می‌کنم آن است که ما مداحان موظف به نوکری خاندان اهل‌بیت هستیم آن هم با رعایت سلامت گفتار، رفتار و پندار اما موظف به گریاندن مردم نیستم که به هر قیمتی مستمع را به گریه وادار کنیم.
مرز دیگری که شاعر و مداح باید آن را رعایت کنند حفظ شأن اهل‌بیت است و افراط و تفریط در این مسیر هر دو مشکل‌ساز و ناپسند است؛ باید مداح بداند که از سویی سالم، مستند، متقن و محکم روضه بخواند و از سویی دیگر هر مصیبتی از روضه‌های اهل‌بیت(ع) لازم نیست مکشوف خوانده شود نظیر ماجرای معجر حضرت زینب(س) و رقیه(س) و یا جساراتی که در مقتل نسبت به سالار شهیدان شد.
فارس: به نظر شما اغراق و غلو در روضه‌ها چه نتیجه‌ای به همراه دارد؟
شریفی: اهل‌بیت چنین اجازه‌ای به ما نمی‌دهند و آن را مذموم می‌دانند و مخالف این امر هستند و ما نباید دچار افراط و تفریط شویم و همواره شأن اهل‌بیت را در این خصوص باید رعایت کنیم اما متأسفانه یکی از آفت‌هایی که در مجالس ما رشد کرده است همین رویکرد است.
فارس: سرودن برای کدامیک از شهدا یا شخصیت‌های دشت نینوا برای شما دشوارتر است؟
شریفی: اکنون دو دهه از زمان سرودن نخستین شعر آیینی‌ام می‌گذرد و شعر برای شاعر چون فرزند است بنابراین انتخاب بین آنها بسیار سخت است اما همیشه حس و حالم برای سرودن در وصف و مرثیه حضرت زهرا(س)، رقیه(س) و حضرت علی اصغر(ع) در کنار قمر بنی هاشم(ع) و حضرت قاسم(ع) متفاوت است و رابطه‌ای چون خلوت انسان با محبوب برایم حاصل می‌شود که قابل توصیف نیست و همیشه در سرودن این گونه اشعار متأثر می‌شوم.
فارس: مادی بودن مداحان را چقدر قبول دارید؟ انتقاداتی که نسبت به دستمزدهای آنان می‌شود را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
شریفی: اجازه دهید پاسخ این پرسش را نیز با بیتی از حافظ شیرازی آغاز کنم:
«تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن/ که خواجه، خود روش بنده‌پروری داند»
اصل آن است که مداح به عنوان نوکر اهل‌بیت نباید در انجام وظیفه خود هدف نخستش مادیات باشد اما هدیه یا حق‌القدم که از سوی بانیان خیر به آنها داده می‌شود مسئله دیگری است که این امر نیز برگرفته از سنت ائمه اطهار است به گونه‌ای که در روایت آمده که امام صادق(ع) برای قدردانی از مرثیه‌سرای جدش امام حسین عبای خود را پهن کرد و به اهل منزل گفت: هر کس هر منقولی در ابا بریزد و از بانوان نیز خواست اگر زیورآالاتی دارند در عبا بریزند سپس آن عبا را جمع کرد و به آن مادح داد.
اما اینکه مداحان بر نوکری خود قیمت می‌گذارند بسیار ناپسند است به این معنا که برای تعداد معینی از جلسات مقدار معینی را طلب می‌کنند و در بسیاری از موارد به صورت غیرمتعارف این بها تعیین می‌شود.
فارس: سبک‌های جدید مداحی را چقدر می‌پسندید؟
شریفی: معتقدم همانگونه که در ساختار زندگی جامعه از جمله انتخاب وسایل نقلیه، لباس، نوع تغذیه و حتی معماری شهرها تغییر حاصل شده و جوامع ناگزیر به سمت تحول پیش می‌روند لاجرم در نوع زبان و تعابیر بین مردم نیز این تفاوت نسبت به گذشته امری اجتناب‌ناپذیر است به عنوان مثال هرگز نوع قلم تاریخ بیهقی را نمیتوان در زمان کنونی استفاده کرد پس لذا باید با زبان روز به جلو رفت.
اما مرزی که باید رعایت شود آن است که نوع زبانی که استفاده می‌کنیم به تجدد کشیده نشود به این معنا که وارد محدوده‌ای نشویم که وقار مجالس زیر سؤال رود اما متأسفانه در سبک‌های امروز مداحی دچار افراط و تفریط شده‌ایم و تقلید خاص از برخی سبک‌های مبتذل و غیر متعارف در مجالس عزاداری سیدالشهدا مشاهده می‌شود گرچه باید در نوحه‌خوانی نیز نوآوری باشد اما در این نوآوری نباید فاخر بودن ادبیات و واژگان تحت‌الشعاع قرار بگیرد.
فارس: می‌توانید برخی از آفات رواج یافته در برخی مراسم عزاداری به طور عام و بعضی مداحی‌ها به طور خاص را نام ببرید؟
در حدی نیستم که آفات مداحی امروز را بشمارم! اما به طور کلی در عزاداری سیدالشهدا هر چه تشریفات و دکوراسیون غیر ضروری کمتر باشد گریه و حال و هوای معنوی بیشتری حاکم است ولی متأسفانه امروز تبلیغات شهری گسترده هیئت‌ها از یک طرف و هنجارشکنی و از بین رفتن فضای ساده و قدیمی حسینیه‌ها و افزایش تشریفات و تزئینات اضافی در برخی حسینیه‌ها، آن اخلاص و سادگی گذشته خود را از این محافل گرفته و به تبع آن از میزان اشک‌های خالصانه کاسته است.
آفت دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد افراط و تفریط در نوآوری‌های مداحی است، به حاشیه رفتن روضه‌ها و به متن آمدن نوحه‌خوانی‌ها نقطه ضعف بزرگی است که در مجالس عزاداری امروز دیده می‌شود و نوعی تعادل آن را بر هم زده توضیح آنکه اصل عزاداری، روضه‌خوانی است و میزانی که در روایات و از سوی علما برای اشک و روضه برای حضرت ثارالله تأکید و توصیه شده در خصوص نوحه‌خوانی وجود ندارد بنابراین روضه اصل بوده و نوحه حاشیه اما امروز جای این دو با هم عوض شده است که این امر نشانه ضعف مداحان است چراکه برخی مداحانی که در روضه‌خوانی و متأثر کردن مستمع ناتوانند به نوحه‌خوانی بیشتر پرداخته و حتی به سبک‌هایی شبیه و تقلیدی از خوانندگان پاپ روی می‌آورند و البته مسئولان هیئت‌ها نیز در رشد این امر نقش مؤثری دارند.
آفت دیگر بالانس شدن جمعیت مجالس با آشپزخانه هیئت‌ها است؛ گرچه اطعام و نذورات به عزاداران امام حسین(ع) از تأکیدات ائمه اطهار است و از فضیلت بسیاری برخوردار است اما اینکه اهمیت آن به گونه‌ای شود که میزان جمعیت و استقبال از هیئت‌ها را نوع غذای‌شان تعیین کند بسیار ناپسند و ناشایست است.
البته برای رفع این آفت برخی از هیئت‌ها دست به اقدامات مفیدی زده‌اند که از آن جمله اختصاص هزینه غذا به افراد بی‌بضاعت بوده و در واقع بعضی از آنان به نوعی بال‌های کمیته امداد شده‌اند.
یکی از آفت‌های دیگر کم شدن عطش روضه در مردم به دلیل کثرت جلسات عزاداری در طول سال در شهرستان کاشان است.
فارس: گسترش رویه استفاده از مداحان سایر شهرها در کاشان را چگونه تحلیل می‌کنید؟
شریفی: بهره‌مندی از افراد شاخص در زمینه مداحی و مرثیه‌سرایی می‌تواند باعث رشد مداحی‌ها از نظر فنی و انتقال تجربیات در این عرصه شود اما دعوت از مداحان غیر بومی و ناآشنا با فرهنگ و تمدن این خطه از سراسر کشور به گونه‌ای که از نظر فنی در حد مداحان غیر حرفه‌ای کاشان نیز کارآیی نداشته و تنها از چند سبک تقلیدی برخوردار هستند برای شهری مثل کاشان که از استعدادها و ظرفیت مداحی بالایی برخوردار است زیبنده نیست.
فارس: جلسه‌ای را به خاطر دارید که خود احساس کرده باشید مورد تأیید اهل‌بیت قرار گرفته و حال معنوی خوبی به شما دست داده باشد؟
شریفی: برخی جلسات ماندگار می‌شوند به گونه‌ای که به طور عینی لمس می‌کنید آن جلسه با جلسات دیگرتان متفاوت است و این احساس هم برای مستمع پیش می‌آید و هم برای مداح؛ حضور در فضای مجالس اهل‌بیت(ع) سراسر عنایت و خاطره است اما برخی لحظات و دقایق فراتر از حد تصور می‌شود لذا احساس مورد عنایت قرار گرفتن با تمام وجود احساس می‌شود.
همانگونه که از خیل 18 هزار نامه نوشته شده کوفیان تنها یک نامه از سوی امام حسین(ع) به حبیب نوشته شد که این خود نکته ظریفی در خود دارد.
فارس: کدام واقعه کربلا شما را بیشتر متأثر می‌سازد و بیان آن به صورت روضه برای شما مشکل‌تر است؟
گرچه تمام وقایع عاشورا و مصائب اهل‌بیت(ع) دردناک بوده و شیعه را اندوهناک می‌کند اما برای من سخت‌ترین مصائب، وقایع شام غریبان اباعبدالله(ع) است به گونه‌ای که حتی در هنگام مطالعه این وقایع در مقاتل به شدت منقلب می‌شوم.
فارس: با توجه به وارد آمدن آسیب‌های جسمی به مداحان به ویژه بروز ناراحتی‌های حنجره در آنها، وضعیت تسهیلات بیمه‌ای در این صنف چگونه است؟
شریفی: به مداحی نباید از دریچه شغل نگریست بلکه عشق و توفیقی بی‌نظیر است که نصیب هر کسی نمی‌شود؛ در کاشان اکثریت مداحان از شغل اصلی دیگری برخوردار هستند اما حدود 20 نفر از مداحان این شهرستان تمام اوقات خود را به مداحی و سرودن شعر آئینی می‌‌پردازند لذا اعطای تسهیلات بیمه برای آنها بسیار ضروری است.
برخی از مداحان در اجرای طرح دعبل که از سوی مقام معظم رهبری پیشنهاد شده بود از تسهیلات بیمه برخوردار شدند البته پس از استقبال گسترده مداحان، این طرح متوقف شد.
همچنین در طرح خادمان فرهنگی مساجد که به عنوان مسئول کانون مداحان و شاعران مذهبی کاشان ارائه و پیشنهاد کردم و مورد قبول واقع شد تعداد دیگری از مداحان این شهرستان بیمه شدند.
در مجموع اختصاص تسهیلات بیمه به ویژه برای مداحانی که شغل دیگری ندارد تا بتوانند تحت پوشش بیمه قرار گیرند بسیار لازم و ضروری است.
فارس: مداحی در شهری مثل کاشان چگونه است؟
شریفی: کاشان به واسطه سابقه دیرینه فرهنگی، مذهبی و اعتقادی و همچنین بهره‌مندی از حضور فرزند بلافصل امام پنجم شیعیان از فرهنگ دینی ریشه‌دارتری نسبت به برخی مناطق دیگر برخوردار است و از دیرباز به عنوان دانشگاه مداحی و منبر معروف بوده است یعنی در کاشان کسی موفق بوده که در این دو هنر به صورت حرفه‌ای فعالیت کرده باشد لذا در چنین شهری مداحی بسیار کار دشواری است چراکه مستمع در مجالس غیر از استماع روضه نقش ممتحن و ناظر را نیز ایفا می‌کند و مانند آموزگاری به فرد مداح نمره می‌دهد.
در قدیم برخی از افراد برجسته قبل از روضه‌خوانی در مجالس کاشان در حرم معصومه(س) متوسل می‌شدند که بتوانند از عهده کار برآیند.
در سال‌های دور مداحان برجسته‌ای چون ملاحسین موسوی قمی، مرحوم احمد علامه، حاج احمد شمشیری، حاج حسن ذوالفقاری، حسن بنا و حاج اصغر سعیدمنش و همچنین عالمانی چون خطیب تهرانی در این شهر به عنوان مداح و واعظ حضور داشتند، در آن سال‌ها افراد انگشت‌‌شماری که از لحاظ فن خطابه در اوج بودند به کاشان می‌آمدند چون می‌دانستند این شهرستان از مداحان برجسته و هیئتی‌های حرفه‌ای برخوردار است.
سطح مداحان در دارالمؤمنین به گونه‌ای است که حتی مداحان درجه دو (از لحاظ فنی) کاشانی نیز آن چنان توانمند هستند که هر جای این کشور بروند حرفی برای زدن دارند.
فارس: به نظرتان یک مداح چقدر باید سیاسی باشد؟
شریفی: عبارت «سیاست ما عین دیانت ما است» یک واقعیت است؛ همانگونه که حرکت امام حسین(ع) و قیام علیه حکومت ستمگر یزید یک حرکت و قیامی سیاسی بود و نشان می‌داد که یک مسلمان باید به همان اندازه که به دین‌داری خود اهمیت می‌دهد به مسائل سیاسی و اجتماعی خود نیز حساس باشد بنابراین
یک مداح نیز باید با آگاهی از مسائل سیاسی روز به قدر نیاز به اصول کلی در مجالس خود اشاره‌ای داشته باشد اما از پرداختن به جزئیات، اشخاص و گروه‌ها به شدت بپرهیزد اگر ناهنجاری سیاسی و اخلاقی می‌بیند به طور کلی به آن اشاره و روشنگری کند و از حد متعارف خارج نشود.
فارس: مهمترین آسیب شعر آیینی امروز از نظر شما به عنوان یک شاعر آیینی چیست؟
شریفی: مهمترین آسیب شعر آیینی ساده‌انگاری است؛ برخی در این میان فکر می‌کنند شاعری در این عرصه بسیار راحت و سهل است و اهمیت این گونه شعر را درک نکرده‌اند لذا ورود به این عرصه با چنین تصوری سبب می‌شود تا تنها به آراستگی واژگانی اکتفا کرده و از انتخاب مضامین و مفاهیم والا غافل بمانند لذا خروجی این آثار از لحاظ محتوا بسیار نازل است.
متأسفانه آفت برخی شعرای آیینی آن است که به هیچ عنوان مطالعه تاریخی و مذهبی ندارند و این نقیصه موجب شد تا پیشنهادی برای به سامان رساندن این عرصه ارائه کنم که آن طرح، راه‌اندازی حوزه علمیه مداحی بود.
البته رشته مداحی در دانشگاه راه‌اندازی شده اما آن کافی نیست یک مداح ابتدا باید پس از تشخیص صدای مناسب برای این حرفه، یک دوره ادبیات عرب، زبان و ادبیات فارسی، شعرشناسی، اخلاق، تاریخ اسلام، ادیان، انبیا و مقتل‌شناسی را بگذراند.
البته در عرصه شعر آیینی شعرای برجسته‌ای چون استاد علی انسانی، سازگار، شفق، مجاهدی پروانه، مؤید خراسانی و حداد کاشانی داریم اما مداحان امروزی کمتر از آثار این بزرگان استفاده کرده و از شعرها و سبک‌هایی بهره می‌جویند که از مضامین و معانی پیش پا افتاده استفاده می‌کنند که این نیز جزو آفات این عرصه است.
فارس: در حوزه شعر آیینی چه اثری را تازه منتشر کرده یا در انتظار چاپ دارید؟
شریفی: در حال حاضر مجموعه شعری‌ام که در موضوع زندگی‌نامه 14 معصوم سروده شده در مرحله انتشار قرار دارد.