عدالت و الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت

هراز نیوز :عدالت همواره در تاریخ بشر مورد توجه بوده و نقشی کلیدی در حیات و سامان بخشی به زندگی جوامع داشته است. در کشور ما نیز پس از  پیروزی انقلاب اسلامی که یکی از شعارهای اصلی آن، عدالت و استقرار آن در جامعه بود، این مهم مرکز ثقل مباحث بوده است. تا جایی که می توان از عدالت خواهی و پیشرفت، بعنوان یکی از مهم ترین مطالبات تاریخی ملت ایران نام برد. با توجه به چنین پیشینه ای، طرح موضوعی با عنوان الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از سوی مقام معظم رهبری، زمینه را جهت بررسی رابطه میان دو مقوله عدالت و پیشرفت فراهم آورد. این نوشتار درصدد است تا به این سوال بپردازد که چه رابطه ای را می توان میان دو مقوله پیشرفت و عدالت متصور شد؟ در این میان آن چه که برجسته می نماید؛ آن است که ملازمه هایی میان این دو  مفهوم وجود دارد و در این ملازمه طبیعتاً یکی مقدم بر دیگری است و این تقدم به معنای اولویت نیست.

مقدمه

الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت به عنوان یک سند بالا دستی در دهه چهارم انقلاب، از سوی مقام معظم رهبری مطرح شده است تا  از یک سو  بتوانیم با همفکری و مشارکت اندیشمندان و نخبگان ایرانی به یک الگوی متناسب با فرهنگ و هویت و ارزش های اسلامی دست بیابیم و از سوی دیگر زمینه های پیشرفت مادی و معنوی جامعه را فراهم نماییم.

برای اینکه الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت در جامعه تحقق یابد، باید بعضی از شرایط و الزامات نهادی، فرهنگی و هویتی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، معنوی و رفتاری ویژه بر پا گردد. از جمله این الزامات، مولفه عدالت نیز می باشد. چرا که مقوله عدالت از جمله مهم ترین مطالبات تاریخی ملت ایران نیز بوده است. دلیل این امر بدین خاطر است که مسلما پیشرفت در بستر عدالت میسر می گردد و عدالت زمینه های مربوطه را فراهم می نماید.

عدالت یکی از مهم ترین اصولی است که در دیدگاه های بشری و اندیشه دینی مورد عنایت ویژه قرار داشته است. گفته شده است که عدالت پایه اخلاقی ساختار اساسی جامعه است، امری که امروزه در هزاره سوم حلقه مفقوده کارکرد نظام های بشری است و فقدان آن بیش از پیش احساس می شود.

مقوله عدالت از چنان گستردگی شگرفی برخوردار است که نمی توان در یک جمله آن را تعریف کرد. حتی نمی توان آن را در یک زمان و یا یک مکان در انحصار در آورد. یعنی عدالت دارای ویژگی هایی است که تعریف آن، ایستا و در انحصار زمان و مکان ثابت نیست. هرچند که بستری ثابت از اصول مطلق برای آن وجود دارد اما جلوه های عدالت بر اساس اصل پویش، متکثر است و در عین حال نفس عدالت واحد است.

تاریخ اندیشه سیاسی مغرب زمین گواهی می دهد که یکی از اشتغالات عمده فلسفه سیاسی در باختر زمین جستجوی مبانی عدالت و قانون عادلانه در جامعه بوده است. در همین راستا انعکاس چنین روندی را می توان در تاریخ و سیر فکری اندیشمندان سیاسی ایران و اسلام نیز جست و جو کرد.

باید توجه داشت که منظور ما از عدالت، نه آن عدالتی است که از سوی نگاه مادی ارائه می شود، بلکه منظور عدالت با مبانی اسلامی است. بر این اساس عدالت بر اساس رویکرد اسلامی یعنی برپایی حق. یعنی اینکه هر کس آن گونه که شایسته است بدون تبعیض در اختیارش قرار گیرد و همه چیز در ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، نظامی و امنیتی در سطح تولید، توزیع و مصرف در جایگاه قانونی خود بر اساس قوانین الهی قرار گیرد.

عدالت و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت

عدالت خواهی، به عنوان نیازی فطری و آرمانی مشترک میان انسان ها در طول تاریخ مطرح بوده است. نهضت و انقلابی به پا نخواسته است که شعار عدالت را سر لوحه حرکت خود قرار نداده باشد. اما آیا می توان در فرآیند تکامل و رشد یک ملت، میان عدالت و پیشرفت رابطه ای برقرار کرد؟ البته منظور ما از رابطه در این نوشتار، رابطه از نوع تعاملی آن است.

اگرچه برخی عدالت را مساوی پیشرفت می دانند و برخی مقدم و عده ای دیگر موخر، ولی باید توجه داشت که مفهوم عدالت در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، رویکرد همزمان به عدالت و پیشرفت است و مقصود از عدالت، تنها عدالت اقتصادی نیست و همه وجوه عدالت هم چون عدالت سیاسی، فرهنگی، علمی و قضایی را در بر می گیرد. زیرا در صورت اجرای عدالت اقتصادی بدون توجه به سایر وجوه آن، عملا عدالتی مطلوب محقق  نخواهد شد. در واقع حیات انسان ها و جوامع به عدل است و هیچ عنصری در پیشرفت کشورها چون عدالت کارساز نیست: «العدل الحیاه؛ و ما عمرت البلدان بمثل العدل».

بنابراین می توان از وجود ارتباط تنگاتنگی میان پیشرفت و عدالت سخن گفت. عدالت ملازم پیشرفت است و از آن جا که صفت عدالت در برابر ظلم معنا می یابد، با پیشرفت جامعه، چهره ظلم از جامعه رخ می کشد و در نتیجه میان عدالت و پیشرفت، لزوما رابطه ای اثباتی و ایجابی برقرار می شود . ضمن آن که ملاک ما، مبانی اسلامی عدالت نیز می باشد.    

در تبیین جایگاه والای عدالت همین بس که رسول خدا (ص) مامور به دادگری بین مردم است و خداوند عادل بارها در قرآن کریم بر این نکته تاکید کرده است که به کسی ظلم نمی کند و در فلسفه بعثت انبیای بزرگ الهی نیز علاوه بر عبادت خدا و اجتناب از طاغوت، بستر سازی برای قیام مردم به قسط و عدل ماموریتی الهی است.

اما در باب دیدگاه های مختلف نسبت به کیفیت رابطه میان عدالت و پیشرفت، بدیهی است بهترین نسبتی را که می توان میان این دو مقوله ترسیم کرد آن است که عدالت مقدم بر پیشرفت باشد. بدین صورت که عدالت ابزار و وسیله ای است که پیشرفت را امکان پذیر می کند. بنابراین پیشرفت فرزند عدالت است و بدون عدالت دستیابی به پیشرفت امری غیر ممکن می باشد. البته این بدان معنا نیست که عدالت بر توسعه و پیشرفت اولویت دارد؛ چرا که اولویتی در کار نیست؛ بلکه آن گونه که از روایات و کلمات معصومین (ع) استفاده می شود، ملازمه هایی میان این دو مفهوم وجود دارد و در این ملازمه طبیعتاً یکی مقدم بر دیگری است و این تقدم به معنای اولویت نیست. اگر عدالت در جامعه پیاده شود، قطعا پیشرفت هم جاری خواهد شد، به همین جهت نمی توان این دو را از هم تفکیک کرد و قائل شد که یکی بر دیگری اولویت دارد.

در مجموع با توجه به اینکه هر توسعه و پیشرفتی نمی تواند مطلوب واقعی باشد؛ با ملاک قرار دادن مبانی اسلامی، باید گفت که پیشرفتی مورد تایید اندیشه دینی و اسلامی است که عادلانه باشد و با عدالت افزون تر گردد. اما اگر پیشرفت در هر یک از مراحل، با عدالت ناسازگار باشد ثمره و فایده ای به حال جامعه اسلامی نخواهد داشت.