علوم انسانی در ایران و ضرورت آزاداندیشی

هراز نیوز :علوم انسانی به عنوان علوم بنیادین در شناخت انسان و مقدمه­ای برای فهم نیازهای بشری و مهارتی ادراکی در جهت تحقق امور تجربی و فنی، از اهمیت فراوانی برخوردار است.

در پی افول تمدن اسلامی و به دنبال آن رکود علمی و صنعتی تمدن اسلامی و عقب ماندگی آن از تمدن غربی ،رشته­های علوم انسانی در جهان اسلام از جمله ایران، تا حدود زیادی اهمیت و فربهی خود را از دست داد و اندیشه در امور علوم انسانی به سبب عدم انتاج دانش و فناوری تنزل یافت.

آموزش و پژوهش در حوزه­های علوم انسانی نیز به طور عمده از تولید علم به ترجمه و انتقال صرف متون غربی تغییر ماهیت داد. گرچه ترجمه در سرشت خود ضروری و لازمه تعامل فرهنگی و تمدنی میان جوامع مختلف بشری است، اما آن چه در ایران اتفاق افتاده است، از واقعیت افراطی گری در ترجمه و مبالغه در ضرورت آن بدون توجه به ضرورت فربه شدن اندیشه­های کارآمد بومی با قابلیت مشارکت در فرهنگ و اندیشه جهانی خبر می­دهد.

به رغم پاره ­ای تلاش­های ارزنده علمی گروهی از اندیشه ­گران ایرانی در حوزه­های علوم انسانی، جامعه ایرانی چندان نتوانسته است از موضعی خلاقانه به آفرینش مفاهیم و مضامین جدید در حوزه ­های مختلف علوم انسانی بپردازد. آنچه نیز که به ویژه پس ازانقلاب اسلامی ایران به نام بومی کردن و اسلامی کردن علوم انسانی در برابر ترجمه­ های غربی علوم انسانی ارایه شده است، به طور عمده و در نتیجه عوامل متعددی از جمله پاره ­اي افراطی ­گری ، مطلق اندیشی، جزمیت، سیاست زدگی و ایدئولوژی زدگی، چندان کارآمد نبوده و نه تنها به فربهی علوم انسانی و کارآمدی آن در ایران کمک چندانی نکرده است ، بلکه در پاره ­ای از موارد عرصه را بر فهم درست موقعیت علوم انسانی در ایران و نقد عالمانه دستاوردها و ناکامی ­هایش تنگ کرده است.

جدای از تنبلی فکری موجود در ذهن و اندیشه حاکم بر شیوه­ های اندیشیدن و پژوهش که با درجات متفاوتی بسیاری از اندیشه گران ایرانی را در بر گرفته است، وجود تصلب و جمود فکری ناشی از فرهنگ و تفکر سیاست زده و ایدئولوژی زده به تشدید شرایط امتناع تولید اندیشه­های جدید و کارآمد انجامیده است. به رغم پاره­ای تلاش­های طراحی شده و به کار گرفته شده برای برون رفت از بحران اندیشه و گام نهادن به عرصه ­های تولید اندیشه در علوم انسانی در مقاطعی از روند تاریخ معاصر ایران، از جمله پس از انقلاب اسلامی ایران، موقعیت کنونی علوم انسانی در ایران همچنان با چالشهای جدی روبرو است. و جامعه ایرانی در سطوح و لایه ­های مختلف نهادها و مؤسسات علمی و فرهنگی دولتی و غیر دولتی نتوانسته ­اند توفیق چندانی در راه اعتلای تولید اندیشه کارآمد برای توسعه علوم انسانی به دست آورند.

یکی از مهم­ترین موانع فرایند تولید اندیشه به طور عام و توسعه علوم انسانی به طور خاص را می­توان در نسبت فرایند تولید اندیشه و علوم انسانی با اصل آزاد اندیشی و اندیشه­ های آزاد مورد سنجش و ارزیابی قرار داد. سرشت علوم انسانی به سبب نسبی بوده آن در حیطۀ مبانی معرفتی، از خصلت تکثرگرا برخوردار است. نمی­توان هیچ یک از حوزه­های علوم انسانی را در چارچوب یک نوع از معرفت خاص به بند کشید و اندیشه گران و فضای اندیشیدن را به آن محدود کرد. به رسمیت شناختن تکثر اندیشه ­ها، زمینه ­های تفاوت، تضاد و تضارب آرا را که از الزامات اجتناب ناپذیر تولید اندیشه­های جدید و زایش و پویش خلاقانه و کارآمد علوم انسانی است ، تسهیل و تسریع می­کند.

چرا بسیاری از مؤسسات و نهادهای علمی و فرهنگی حکومتی و خصوصی در ادوار مختلف تاریخ معاصر ایران، نتوانسته­ اند چندان راهی کارآمد بر عرصه­ های تولید اندیشه­ های جدید و توسعه علوم انسانی بگشایند؟ بی ­تردید در ناتوانی­ها و ناکامی­های موجود در عرصه علوم انسانی در ایران، عوامل متعددی از نقش اساسی و مؤثر برخوردارند که در این میان، استبدادزدگی تحجر و تمامیت خواهی از جمله مهم­ترین موانع فراسوی تولید اندیشه­ ها و مفاهیم و مضامین جدید در علوم انسانی در ایران است.

چرا فیلسوفی که ابن سینایی می­اندیشد یا هگلی، یا سرو دل در گرو  فلسفه­ ی اسلامی دارد یا فلسفه­ ی غربی، به اتکاء حق دفاع از فلسفه­ ای که به آن تعلق و دلبستگی دارد، جامعه را محکوم به فلسفیدن از دریچه نگاه خود می­کند؟

چرا مورخی در نگاه خود به تاریخ و یا عالم سیاسی در نگاه خود به سیاست و جامعه شناسی در ارزیابی خود از جامعه، دیگران را به پذیرش درک خاص خود از تاریخ و سیاست و جامعه محکوم می­کند؟

جزمیت اندیشی، مطلق گرایی، افراطی گری ، سیاست زدگی و ایدئولوژی زدگی از هر نوعش، خواه دینی و خواه غیر دینی ، خواه حکومتی و خواه غیر حکومتی، صورتهای مختلفی از یک بدفهمی و کژفهمی رفتاری مشترکی است که عرصه را بر تولید اندیشه­های جدید و توسعه­ی علوم انسانی تنگ خواهد کرد.

در فضا و هوای آلوده به بدفهمی­ها و کژتابی­های فکری و رفتاری عیان و نهان در میان بسیاری از اندیشه گران و سیاستگزاران و مدیران حکومتی و غیر حکومتی متولی حوزه­های مختلف علوم انسانی و سمت و سوی بازدارنده آن بدفهمی­ها و کژتابی­ها برای علوم انسانی، چگونه می­توان مفاهیم و مضامینی چون خلاقیت، عقلانیت انتقادی، تکثراندیشه­، آزادی اندیشه، اندیشه­ی آزاد و تولید فکر و توسعه علوم انسانی کارآمد و فربه را تنفس و تجربه کرد؟

بارها گفته و نوشته­ ام که افراطی­گری از هر نوع آن، خواه دینی و خواه غیر دینی، خواه حکومتی و خواه غیر حکومتی، با ضرورت اعتدال و عقلانیت انتقادی که از الزامات آزاد اندیشی در علوم انسانی و مبادی معرفتی است ناسازگار است. دقت در پاره­ای از متون دینی اسلامی و سیره پیامبر (ص) و ائمه (ع) نیز به خوبی نشان می­دهد که بر خلاف بدفهمی ­ها وکژتابی­های رفتاری دین مداران افراطی و متحجر، آزاداندیشی در حوزه ­های مبانی معرفتی و تحمل عقاید مختلف و مخالف و تعامل فکری و فرهنگی با یکدیگر به رسمیت شناخته شده است. همین آزاداندیشی، یکی از مهم­ترین عوامل پیشرفت و توسعه و اعتلای تمدن اسلامی در دوران شکوفایی و عصر طلایی­اش در تاریخ بوده است.

فضای آزاداندیشی و تکثرگرا با افزایش ظرفیت و آستانه تحمل عقاید مختلف و مخالف علمی، راه را برای حاکمیت فرهنگ دیالوگ به جای مونولوگ فراهم می­آورد. علوم جدید و فربه در یک چنین فضایی است که بالیدن می­گیرد. برآمده از آگاهی به همین واقعیت است که ایجاد کرسی­های آزاد اندیشی در دانشگاه­ها و مراکز و مؤسسات علمی و فرهنگی و رسانه ملی تأکید و توصیه می­گردد. اما ایجاد کرسی­های آزاداندیشی با همه لزوم و اهمیت آن، مستلزم توجه به فراهم آوردن الزامات پیشین و پسین است.

الزامات پیشین یعنی فراهم کردن زمینه­های مناسب برای دعوت فراگیر از اندیشه گران با دیدگاه­های مختلف و مخالف و حضور آنان در دیالوگ­ها. و الزامات پسین یعنی جلوگیری از سوء رفتارهای احتمالی افراطیون پس از طرح دیدگاه­های متفاوت و متضاد اندیشه گران جامعه و ایجاد امنیت برای آنان. سوء رفتارهای افراطی و نقض امنیت برای اندیشه و اندیشه گران خواه برخاسته از واکنش­های فردستیز و معرفت آزار ناشی از جمود و تحجر فکری باشد و خواه نتیجه اقدامات فراقانونی نهادهای قانونی، با تحقق شعار ایجاد کرسی­های آزاداندیشی مغایرت دارد.

تأکید می­کنم، آزاداندیشی و اندیشه ­های آزاد به مفهوم افسار گسیختگی و هرزه درآیی زبان و قلم نیست. آزاداندیشی فضایی مناسب و گستره­ای فراخ برای جهد فکری و علمی نقادانه و متکی بر عقلانیت و اعتدال و محمل تناظر و تعامل افکار و دیدگاه­های علمی مختلف و مخالف در محیطی امن است که زمینه سنجش و داوری و انتخاب اصلح را فراهم می­سازد. از همین دیدگاه است که علوم به ویژه علوم انسانی در ایران و هر جامعه­ ای ، برای فربه شدن و کارآمدی، نیازمند آزاداندیشی و اندیشه­ های آزاد است.

مورخ و مدرس دانشگاه

لطف الله آجدانی