مشرق –  کشورهای عضو ناتو هریک با موافقت با ارسال سکوهای سامانه پاتریوت به ترکیه، این کشور سرگردان میان اروپا و خاورمیانه را که رهبرانش در سودای احیاء امپراطوری عثمانی را به اهرم فشار خود در منطقه تبدیل کرده اند.

ترکیه به تنهایی طی قریب به دو سال گذشته، به اندازه تمام کشورهای اروپایی و آمریکا، به شعله ور ماندن بحران سوریه کمک کرده و از میزبانی سران معارضان تا ارسال سلاح برای مخالفین و استقرار نیرو در مرز با سوریه، از هیچ اقدامی فروگذار نکرده است.

نصب سامانه دفاع موشکی پاتریوت در مناطق نزدیک به مرز با سوریه از یکسو پیامی برای معارضان و دولت بشار اسد بود و موضع ترکیه را بیش از گذشته آشکار ساخت؛ موضعی که حتی تا حمله نظامی به سوریه نیز در آن پیش بینی شده است.

از سوی دیگر آن را می توان سیگنالی به اصلی ترین حامیان بشار اسد – ایران و روسیه – دانست. روسیه بلافاصله پس از اعلام آنکارا، سامانه پیشرفته اسکندر را تحویل ارتش سوریه داد. فرمانده کل نیروهای مسلح ایران سرلشکر فیروزآبادی نیز این اقدام ترکیه را سرآغازی برای جنگ جهانی سوم دانست.

اما آیا سامانه پاتریوت نصب شده در ترکیه، در صورت بروز درگیری میان این کشور و سوریه، توان مقابله با موشکهای متنوع و متعدد سوریه را خواهد داشت؟ این سامانه در برابر موشکهای ایران چه میزان قدرت مانور خواهد داشت؟

به گزارش مشرق، در سال 1913، ژنرال اوتو لیمان فون ساندرز به فرماندهی ارتش آلمان در عملیات اعزام به امپراطوری عثمانی، رسید. درست یک قرن بعد، نزدیک 400 تن از جانشینان ساندرز قرار است به سفری مشابه اعزام شوند، اما این بار به همراه سیستم دفاعی موشکی پاتریوت. این سومین اعزام سامانه پاتریوت به این کشور از زمان پایان جنگ سرد خواهد بود.

کارشناسان غربی این اعزام نیرو و سامانه پاتریوت را پیشرفت عمده‌ای در تعارض داخلی سوریه می‌دانند، به حدی که شبکه خبری الجزیره آن را با بحران موشکی کوبا مقایسه کرده است.

شایعات- که ظاهراً مقامات ترکیه به برخی از آن‌ها دامن زده‌اند- حاکی از آن است که احتمالا این نخستین گام در جهت ایجاد یک منطقه پرواز ممنوع است. برخی دیگر نیز ادعا کرده‌اند که این پاتریوت‌ها پیش‌درآمدی بر حمله اسرائیل به ایران است. اما به واقع حقیقت استقرار موشکهای پاتریوت در ترکیه پیش پا افتاده‌تر از این حرف‌هاست.

در شرایطی که سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا – سیا – پیش بینی کرده است که اسد تنها چند ماه دیگر روی کار خواهد بود، روز به روز نگرانی ترکیه از شکست رویکردش در مداخله نظامی در سوریه و ایفای نقش رهبری ائتلاف در حمله به این کشور بیشتر و بیشتر می شود.

نشریه آمریکایی فارین پالیسی در خصوص توان موشکی سوریه می نویسد: سوریه دارای یکی از بزرگترین زرادخانه های موشکهای بالستیک در منطقه است که بیشتر بر پایه موشکهای اسکاد ساخته شده است. اما هیچ برآورد دقیقی از میزان موشکهای این کشور و سکوهای پرتاب آن در دست نیست. در همین حال احمد داود اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه در اظهارنظری، تعداد موشکهای بالستیک سوریه را 700 فروند اعلام کرده است.

همچنین سوریه دارای زرادخانه ای از سلاح‌های شیمیایی است، که ادعا می‌شود برخی از آن‌ها در طول هفته گذشته برای استفاده آماده شده‌اند. در رابطه با این که کدام یک از موشک‌های سوریه دارای توان شیمیایی هستند ارزیابی‌های ضدونقیضی صورت گرفته است، اما برآوردهای دولت آمریکا حاکی از آن است که دستکم بخشی از توان موشکی اسکاد سوریه برای این مأموریت مجهز است.

اما نگرانی‌های ترکیه را می توان از سه جهت ارزیابی کرد. در سال 1991، صدام حسین 88 اسکاد به اسرائیل و نیروهای ائتلافی در طول نخستین جنگ خلیج پرتاب کرد. سال گذشته، سرهنگ قذافی یک اسکاد بی به شورشیان در شرق لیبی پرتاب کرد، آن هم درست یک هفته پیش از سرنگونی رژیمش. حال، ترکیه که در خاک خود به مخالفان سوری پناه و سلاح داده و مرزهایش را برای انتقال نیرو و سلاح به روی مخالفان اسد گشوده است، هدف نخست دولت سوریه و موشکهای اسکاد آن است. شاید بتوان ترکیه را تنها کشوری در منطقه دانست که در مسئله بحران سوریه، حتی از آمریکا نیز سبقت گرفته است.

دوم، ممکن است این موضوع آنکارا را نگران کند که موشک‌های سوریه که به سمت نواحی تحت کنترل شورشیان در نزدیکی مرز شمالی نشانه گرفته می‌شوند از روی هدف‌هایشان عبور کنند و به خاک ترکیه برخورد کنند. اما متحدان ترکیه نگرانی‌هایی‌ همچون قدرت گرفتن کردها در سوریه یا سیل عظیم پناهندگان ندارند. استقرار پاتریوت در ترکیه راه نسبتاً ساده‌ای برای ناتو جهت نشان دادن اتحاد میان هم‌پیمانان و محافظت در برابر خطراتی بعید اما جدی چون موشکهای بالستیک است. در واقع بازی ناتو در زمین ترکیه، کمترین هزینه را برای اعضای پیمان آتلانتیک در بحران سوریه خواهد داشت.

توان عملیاتی سامانه پاتریوت در برابر موشک های اسکاد

در حقیقت، پاتریوت دارای قابلیت نظامی به شدت محدودی است و برای مداخله نظامی گسترده که ترکیه برای آن لحظه شماری می کند و مقدمه چینی کرده است مناسب نیست. سیستم این سامانه متشکل از یک رادار زمینی و سه نسل از موشک‌های رهگیر است، که دو عدد از آن‌ها- PAC-2/GEM و نسل پیشرفته تر موشکهای PAC-3 – برای مقاصد دفاع موشکی استفاده می‌شوند.

معمولاً سکوی پاتریوت شامل هر دو نسل از این موشک‌ها می‌شود. وال استریت ژورنال گزارش داده است که ترکیه درخواست 15 سکو به ناتو داده تا از پوشش کامل خاک خود اطمینان حاصل کند. اما مقامات ناتو این تعداد سکو را بیش از حد می‌دانستند و ظاهراً متعهد شده‌اند حداکثر شش سکو بفرستند. براساس این گزارش، آلمان و هلند هر یک دو سکو، و آمریکا نیز دو سکوی دیگر ارسال کرده‌اند. هر سکو می‌تواند 16 موشک رهگیر در خود جای دهد. سکوی پاتریوت را تنها سه نفر اداره می‌کنند، اما تیم پشتیبانی شاملحداکثر 100 سرباز در هر مرحله می‌شود.

هر دو این موشک‌های رهگیر قادر به مقابله و منهدم کردن موشک‌ها و نیز هواپیما، و بسته به جایگیریشان، بالگردهای کم ارتفاع هستند. اپراتورهای پاتریوت به طور فرضی قادر به ردیابی و نابود کردن بخش عظیمی از هواپیماهای سوریه هستند که به مرزهای ترکیه نزدیک می‌شوند. PAC-3، که دارای کلاهکی است که به منظور رهگیری موشک‌های بالستیک سریع‌تر و مرتفع‌تر طراحی شده، برای رهگیری جت‌های نسبتاً کم ارتفاع قابل استفاده است. اما نسل موشکهای PAC-2 قدیمی‌تر و ارزان‌تر برای نقش ضدهوایی مناسب‌ترند.

هر دوی این موشک‌ها تا حدی می‌توانند از مراکز پرجمعیت ترکیه که در تیررس موشک‌های سوریه قرار دارند محافظت کنند. بسته به این که رادار و سایت‌های رهگیری را در کجا قرار می گیرند، این موشک‌ها قادر به پوشش تقریباً 50 تا یکصد کیلومتر از حریم هوایی داخل خاک سوریه هستند. این امر می‌تواند مناطق اصلی درگیری در این جنگ داخلی، مانند شهر حلب را در تیررس ترکیه قرار دهد.

سامانه پاتریوت برای ایجاد منطقه پرواز ممنوع بسیار پر هزینه است

با این حال، برای پذیرفتن تعهد دبیرکل ناتو مبنی بر این که “هر اعزامی تنها تدافعی خواهد بود” و “به هیچ طریقی از یک فضای پرواز ممنوع یا عملیاتی تهاجمی حمایت نخواهد کرد” دلیلی وجود دارد. اعمال منطقه پرواز ممنوع مستلزم ایجاد آرایش‌های قدرتمند فرماندهی و کنترل و هم چنین مدیریت ترافیک هوایی است. این مناطق اساساً از نظر تاریخی همواره با هواپیما اداره می‌شده‌اند. نیروی هوایی ترکیه هم در اقدام ناتو در بوسنی مشارکت کرد و هم میزبان هواپیماهای آمریکا که در دهه 90 بر روی کردستان عراق منطقه پرواز ممنوع ایجاد کرده بودند شد.

با این که سیستم پاتریوت می‌تواند تا حدی پوشش ضدهواپیمایی ایجاد کند، استفاده از آن بسیار پرهزینه و دارای نواقصی خواهد بود. شبکه خبری سی بی اس آمریکا هزینه هر موشک PAC-3 را در حدود 4 تا 3 میلیون دلار اعلام کرده است. از آن گذشته، استقرار پاتریوت برای رهگیری و مقابله با اهدافی با ارتفاع و سرعت پایین- مانند هواپیما- خطرات دیگری در پی دارد.

طی جنگ 2003 عراق، یک سکوی پاتریوت آمریکایی یک جت تورنادوی انگلیس را سرنگون کرد و تمام خدمه آن را کشت؛ یک F/A-18 نیروی دریایی آمریکا نیز سقوط کرد، و یک F-16 آمریکا نیز مجبور به نابود کردن یک رادار زمینی که جت را رهگیری کرده بود شد.

پاتریوت را ، حتی در برخورد با موشک‌ها‌ نیز، نباید به چشم حلال تمام مشکلات دید. زیرا نخست، قادر به پوشش راکت‌های کوتاه‌برد یا توپخانه نیست. از آن گذشته، نواقص زیادی از این سیستم ثبت شده است، نواقصی که ممکن است کارایی آن را دربرابر حمله اسکادهای سوریه بشدت محدود کند. در طول جنگ اول خلیج فارس، شلیک نامنظم موشکهای اسکاد عراق موجب سردرگمی نسل نخست PAC-2 شد، تا حدی که، بنا بر سه مطالعه جداگانه در دانشگاه پرینستون، درصد اصابت آن به هدف به طرز شگفت‌انگیزی پایین بوده است- نزدیک به صفر درصد.

با این که در شرایط عادی درصد اصابت پایین چندان خوشایند نیست، آن‌ها به خصوص از کلاهک‌های کشتار جمعی نگران‌اند. در شرایط مساعد، به کارگیری عامل شیمیایی “سارین” به وسیله یک موشک کوتاه‌برد مجهز به جنگ‌افزارهای خوشه‌ای کوچک – که پاتریوت برای رهگیریشان طراحی نشده- می‌تواند، به گفته جوناتان تاکر در کتاب “جنگ اعصاب”، منجر به تمرکز مرگبار گاز شیمیایی اعصاب در ناحیه‌ای با وسعت بیش از 500 متر شود، البته بدون در نظر گرفتن پخش گاز به وسیله باد.” اما، تعداد واقعی تلفات به دیگر عوامل محیطی و آمادگی‌ ترک‌ها بستگی دارد، بنابراین ارزیابی دقیق کار بسیار دشواری است.

سوریه در دهه های اخیر از کمکهای گسترده قدرتهای موشکی شرقی مانند روسیه – چین و جمهوری اسلامی ایران و همچنین کره شمالی برخوردار بوده و برخلاف لیبی که تعداد موشکهای آن به 300 فروند بالغ نمیشد با زرادخانه ای متشکل از تعداد متنابهی موشک بالستیک و کروز هدف بسیار سختی برای دشمنان خارجی است.

طبق آمار منتشره در سال 2003 سوریه صدها موشک بالستیک کوتاهبرد تاکتیکی از نوع اسکندر ss-21 SRBM و اسکاد در زرادخانه خود دارد که قادرند بسیاری از نقاط سرزمینهای اشغالی را مورد اصابت قرار دهند و برد مناسب برای هدف قراردادن پایگاههای آمریکا در ترکیه و اردن را دارندو اعتقاد بر اینست که بسیاری از این موشکها به کلاهکهای پیشرفته مجهز شده اند. در 13 آوریل 2007 جروزالم پست خبر داد که سوریه موشکهای اسکاد 300 کیلومتری خود را در ارتفاعات جولان مستقر کرده است.

در آخرین رزمایش‌های موشکی ایران و سوریه شلیک همزمان ده ها موشک بالستیک از نقاط مختلف به سوی هدف مشترک نیز با موفقیت آزمایش شد که می تواند یکی از مهمترین چالشهای پیش روی سامانه پاتریوت دانست. همچنین موشکهای کوتاه برد و ارتفاع پایین ایران که بصورت انبوه تولید شده است، می‌تواند پایگاه های استقرار پاتریوت هدف قرار دهند و به سختی قابل رهگیری هستند.

با این که پیشرفت‌هایی در نسل موشک های PAC-3 صورت گرفته است، این موشک هنوز در برابر اسکاد در شرایط جنگی آزمایش نشده است. چنان چه اسکادهای سوریه هنگام پرواز تغییر مسیر ناگهانی بدهد- رخدادی که در طول جنگ خلیج فارس اول بارها برای موشک‌های مشابه عراق اتفاق افتاده- موشک رهگیر سردرگم می‌شود و هدف را گم می‌کند.

علاوه بر موارد ذکر شده، استقرار سامانه پاتریوت در ترکیه بخشی از برنامه بلند مدت آمریکا تا سال 2020 برای تکمیل برنامه دفاع ضد موشکی خود در نقاط تعیین شده ای از جهان است. در این برنامه که قرار است با همکاری ناتو اجرا شود، در نقاط مختلف جهان از جمله شرق اروپا – در کشورهای همسایه روسیه – و در خاورمیانه سپر دفاع موشکی آمریکا گسترده خواهد شد.

موشک‌های بالستیک ایران

در مورد توان موشکی ایران ذکر همین نکته بس که مرکز مطالعات راهبردی و بین‌الملل آمریکا اذغان کرده است که ایران با فاصله گرفتن از طراحی و مساعدت خارجی توانسته موشک‌های با برد بیشتر و ماهواره‌برهای قوی‌تر تولید کند.

این اندیشکده آمریکایی در گزارش خود، توان موشکی ایران را اینگونه ارزیابی کرده است:

* ایران دارای حدود 200 الی 300 موشک شهاب 1 و شهاب 2 است که می توانند اهداف مختلف در همسایگی ایران را نشانه روند.

* ایران حدود 12 الی 18 نمونه از موشک شهاب 1 و 2 با سکوهای متحرک عمود شونده (TEL) را وارد یا مونتاژ کرده است. شمار این نوع از موشک‌ها در حال رسیدن به عدد 24 است.

* ایران می تواند اهدافی در فاصله 900 کیلومتری از مرزهای خود را با استفاده از موشک‌های شهاب 3 یا قدر1 هدف گیرد.

* پرتاب آزمایشی موشک قدر 1 در سال 2004 صورت گرفت. از نظر تئوری، ایران با این موشک به برد 1600 کیلومتر رسید اما به نظر می‌رسد کلاهک آن از نوع سبک 750 کیلوگرمی باشد.

* ایران دارای دستکم 6 یا بیش از 6 موشک شهاب 3 و قدر 1 با سکوهای متحرک عمود شونده است. گزینه زیرزمینی آن نیز در حال توسعه است.

موشک‌های با سوخت جامد

* موشک سجیل 2 که می‌تواند کلاهک‌های 750 کیلوگرمی را تا بردی 2200 کیلومتری حمل کنند.

* ایران تنها کشوری است که این نوع موشک‌ها را بدون این که کشور دارای سلاح‌های هسته‌ای باشد، تولید کرده است.

* سامانه‌های سوخت جامد مزیت‌های خاصی نسبت به دیگر سامانه‌ها دارند.

* این سامانه‌ها کمتر در معرض حملات پیشدستانه بوده و زمان کوتاه‌تری برای آماده‌سازی نیاز دارند.

* ایران این موشک‌ها را در نوامبر 2008 با موفقیت آزمایش کرد.