نماینده آمل و همه مسئولان بخوانند؛ قانون، رسانه و مرز نقش‌ها
روزبه نصیری آملی ؛ هرازنیوز
رسانه معتبر و فضای مجازی؛ خط قرمزی که باید پررنگ بماند
نشست‌های خبری در هر جامعه‌ای ویترین شفافیت و پاسخ‌گویی حاکمیت به مردم است. اما وقتی در این ویترین، تمایز میان «خبرنگار حرفه‌ای» و «کاربر فضای مجازی» نادیده گرفته شود، دیگر نه از ویترین خبری هست، نه از شفافیت.
در آیین نشست خبری و تجلیل از خبرنگاران شهرستان آمل( البته عنوان برنامه مراسم تجلیل بود که تبدیل به نشست خبری شد ) از سوی رضا حاجی پور نماینده مردم شریف آمل در مجلس شورای اسلامی ، حضور فعالان فضای مجازی در کنار خبرنگاران رسمی، این مرز را کمرنگ کرد.
نشست خبری وقتی به جای تمرکز بر اصحاب رسانه، تبدیل به جمعی از صاحبان گوشی‌های هوشمند و صفحات پرمخاطب شود، دیگر کارکرد رسانه‌ای‌اش را از دست می‌دهد و صرفاً به شویی برای نمایش محبوبیت مسئولان بدل می‌شود.
آزادی رسانه آری، بی‌قانونی نه!
در همه دموکراسی‌های دنیا، فعالیت رسانه‌ای حق هر فردی‌ست. اما در عین حال، برای نظم‌بخشی، چارچوب‌هایی مشخص وجود دارد. به عنوان نمونه، در اکثر کشورهای دنیا ، ورود به نشست‌های خبری مهم مستلزم دریافت معرفی نامه و کارت خبرنگاری از رسانه های رسمی‌ست. هیچ‌کس نمی‌تواند با داشتن یک صفحه اینستاگرامی یا کانال تلگرامی خود را خبرنگار بنامد و وارد نشست‌های خبری مقامات شود.
در ایران نیز بر اساس قانون، فعالیت خبری رسمی مستلزم اخذ مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. اما چرا ما گاهی قانون را تا زمانی محترم می‌شماریم که با منافع‌مان هماهنگ باشد؟
برخی از مسئولان خصوصا در سطح شهرستان ها رفتار غیر قانونی به موضوع اطلاع رسانی و خبر دارند این رفتار ناشی از دلایل مختلفی است ممکن است برخی آگاهی کافی از تفاوت نقش رسانه های رسمی و غیر رسمی نداشته باشند یا برخی رفع عطش و نیاز به دیده شدن بیشتر خود را با توجه بیشتر به فعالان فضای مجازی میسر میدانند و یا تیغ انتقادات فعالان مجازی علیه شان برنده تر از رسانه های رسمی است و از این رو همیشه در واهمه تخریب توسط شهروندخبرنگار ها هستند و دلایل مختلف دیگر، رضا حاجی پور که خود از بدنه رسانه ملی به مجلس راه یافته است شاید دلایل دیگری برای این عمل داشته است و بالاخره اولین نشست خبری خود را بعد از یکسال برگزار کرد .
خبرنگاری و بلاگری نقش های متفاوت و میدان مشترک
در جامعه‌شناسی، مفاهیم «نقش» (Role) و «میدان» (Field) از مفاهیم کلیدی برای تحلیل کنش‌های اجتماعی‌اند. نقش به مجموعه انتظارات اجتماعی از فرد در یک جایگاه خاص گفته می‌شود، در حالی که میدان، عرصه‌ای ساختاریافته با قواعد خاص خود است که کنشگران در آن برای کسب سرمایه اجتماعی، فرهنگی یا نمادین رقابت می‌کنند (بر اساس نظریه بوردیو).
در این چارچوب، خبرنگار و کاربر فضای مجازی ممکن است در یک میدان مشترک فعالیت کنند، مانند «میدان اطلاع‌رسانی»، اما نقش‌های بسیار متفاوتی دارند. خبرنگار در یک رسانه معتبر دارای نقش حرفه‌ای، مسئولانه، متعهد به راستی‌آزمایی و پایبند به اخلاق رسانه‌ای است. از او انتظار می‌رود خبر را از منابع معتبر استخراج کرده و تحلیل‌های خود را بر پایه داده‌های قابل اتکا ارائه دهد. این نقش همراه با مسئولیت حقوقی و اجتماعی است.
در مقابل، کاربر فضای مجازی ممکن است در همان میدان اطلاع‌رسانی فعالیت کند اما نقشی غیررسمی، گاه احساسی، بدون الزام به راستی‌آزمایی و در بسیاری مواقع بدون پیامدهای حقوقی مشخص ایفا کند. نقش او بیشتر مبتنی بر بازنشر، اظهار نظر شخصی یا حتی واکنش‌های لحظه‌ای است.
اشتباه راهبردی زمانی رخ می‌دهد که این دو نقش را یکسان تلقی کنیم؛ یعنی کاربر را معادل خبرنگار بدانیم یا انتظار داشته باشیم هردو با یک استاندارد عمل کنند. چنین یک‌دست‌سازی‌ای، نه‌تنها ارزش سرمایه نمادین رسانه رسمی را کاهش می‌دهد، بلکه عرصه میدان را نیز دچار آشفتگی می‌کند.
از نگاه جامعه‌شناسی نقش‌محور، تمایز بین این دو جایگاه برای حفظ نظم میدان ارتباطات حیاتی است و نادیده‌گرفتن آن، به تداخل نقش‌ها و کاهش کیفیت ارتباطات منجر می‌شود.
تداخل نقش‌ها؛ آشفته‌بازار اطلاع‌رسانی
از نگاه جامعه‌شناسی، وقتی مرز میان نقش‌های اجتماعی برداشته می‌شود، جامعه با نوعی «آمیختگی هویتی» مواجه می‌شود. خبرنگار جای کاربر را می‌گیرد، کاربر جای تحلیل‌گر می‌نشیند، و بازاریاب دیجیتال در نقش پرسشگر حرفه‌ای از مسئول ظاهر می‌شود کار چاق کن اداره جات، ژست روزنامه نگاری می گیرد و از تابو شکنی سخن می گوید!
همه نقش ها در جامعه ارزشمند است برای مثال نقش پزشک ، عطاری ، پلیس و نگهبان ساختمان، همه نقش های ضروری و قابل احترام و در جایگاه خود با اهمیت و شرافتمندانه است، پس کجاست که نقش‌ها دچار تداخل شده و نظام ارتباطی جامعه به‌هم می‌ریزد؛ اگر در جلسه‌ای برای تجلیل از پزشکان، عطاری‌ها هم حضور داشته باشند، یا در گردهمایی افسران کار آگاه پلیس، نگهبانان مجتمع‌ها نیز تجلیل شوند.
این تداخل‌ها مصداق روشن «کژکارکردی نهادی» است؛ نهادی که باید نظام‌مند و حرفه‌ای عمل کند، در نتیجه فشار اجتماعی، یا مصلحت‌اندیشی‌های مقطعی، به سمتی می‌رود که کارکرد اصلی‌اش را از دست می‌دهد.
نماینده قانونی مردم در نشست های خبری چه کسانی اند
اگر استدلال دعوت‌کنندگان نشست خبری این باشد که «فضای مجازی فرصت است و باید از آن استفاده کرد»، که استدلال درستی است، این منطق درست نباید به زیر پا گذاشتن قانون ختم شود. فعالان فضای مجازی و هر شهروندخبرنگار، یک فرصت برای ایفای نقش در میدان اطلاع‌رسانی هستند، اما استفاده از این ظرفیت عظیم، نباید تبدیل به فرصت‌سوزی و تضاد نقش ها شود.
برای تبیین بهتر موضوع، می‌توان این پرسش را مطرح کرد: به چه دلیلی در تمام کشورهای دنیا، ضابطه و چارچوب قانونی برای صدور مجوز فعالیت مراکز اطلاع‌رسانی و خبری، مانند خبرگزاری‌ها و پایگاه‌های خبری، ایجاد شده است؟در پاسخ باید گفت که از منظر جامعه‌شناسی، شکل‌گیری نهادهای رسمی اطلاع‌رسانی، پاسخی به نیاز جامعه برای سازمان‌دهی اطلاعات و اعتماد عمومی است. رسانه‌های رسمی، به‌عنوان کنشگران حرفه‌ای در میدان ارتباطات عمومی، با ایفای نقش مبتنی بر تخصص، آموزش، پاسخ‌گویی حقوقی و رعایت اصول اخلاق رسانه‌ای، مرز مشخصی میان «اطلاع‌رسانی معتبر» و «تولید محتوای شخصی» ترسیم می‌کنند. این تفکیک نقش‌ها، نه‌تنها مشروعیت میدان رسانه را حفظ می‌کند، بلکه در کاهش هیاهوی خبری و جلوگیری از سردرگمی عمومی نیز مؤثر است.
از سوی دیگر، این حق طبیعی همه شهروندان است که اظهار نظر کنند، مطالبه‌گری داشته باشند و خواستار پاسخ از مسئولان باشند . آنان هم حق دارند در نشست‌های عمومی حاضر شوند و صدای خود را به گوش مسئولان برسانند. اما برای نمونه در شهری مانند آمل، با جمعیتی بیش از ۴۰۰ هزار نفر، که چند ده هزار نفر از آنان در فضای مجازی فعال‌اند و مطالبه گری می کنند ، چگونه می‌توان این حضور را سامان داد؟ چه فرقی بین آنها وجود دارد چرا باید فقط تعداد معدودی از آنها در نشست خبری با مسئولان حضور داشته باشند.
راهکار روشن است امکان حضور همه نیست هر نوع انتخاب افراد هم خارج از چهار چوب قانون تبعیض آمیز است ؛ اینجا پاسخ روشن تر می شود پس رسانه‌های رسمی، از سوی جامعه نمایندگی دارند تا صدای اقشار گوناگون را در نشست‌های خبری منتقل کنند. آنان وظیفه دارند پرسش‌های عمومی را با شفافیت و دقت مطرح کنند، پاسخ‌ها را مستند کنند و از مسیر قانونی پیگیری نمایند. اگر فردی علاقه‌مند به شرکت در این نشست‌هاست، می‌تواند از همین مسیر قانونی، یعنی اخذ مجوز و پذیرش ضوابط رسانه‌ای، وارد میدان اطلاع رسانی شود.
رسانه واقعی، زبان مردم است نه آمار فالوئرها
یکی از آسیب‌های جدی امروز جامعه ما «فرافکنی نقش‌ها»ست؛ وقتی مسئول، خبرنگار را بلاگر می‌بیند، یا وقتی یک کانال تلگرامی جای خبرگزاری رسمی را می‌گیرد. این فرافکنی، به‌تدریج مرجعیت رسانه‌ای را سست کرده و مردم را به سمت اخبار بی‌اعتبار، شایعات و تحلیل‌های بی‌پایه سوق می‌دهد.
بگذارید ساده بگویم: اگر «کاه را به جای گندم بگیریم»، فردا باید تاوانش را با قحطی اعتماد بپردازیم. رسانه‌های رسمی و حرفه‌ای، با همه کاستی‌های‌شان، باز هم ستون فقرات نظام خبری کشورند.
قانون، چراغ راه حقیت است
نگارنده در سطور قبلی، قصد کم‌اهمیت نشان‌دادن نقش فعالان فضای مجازی در میدان اطلاع‌رسانی را ندارد؛ بلکه تأکید دارد که هر نقشی در جایگاه خود بااهمیت است. فعال فضای مجازی، هر فردی می‌تواند باشد، اما هر کسی نمی‌تواند خبرنگار باشد. خبرنگار باید آموزش ببیند و چارچوب‌های کار خبری را بداند. خبرنگار باید فرق شایعه و خبر را بداند، اصول حرفه‌ای چون راستی‌آزمایی، بی‌طرفی، رعایت اخلاق رسانه‌ای و مسئولیت اجتماعی را بشناسد و در عمل نیز به آنها پایبند بماند. آگاهی از حقوق رسانه، قوانین مربوط به نشر و توان تحلیل صحیح نیز از ملزومات این حرفه است، جامعه خبری باید تمام تلاش خود را انجام دهد تا همه خبرنگاران برای آگاهی جامعه به خودآگاهی مطلوبی دست یابند.
نشست رسانه‌ای با نماینده مردم آمل، به‌جز این خطا، حُسن هم داشت که در فرصتی دیگر به آن خواهیم پرداخت. امید که از این پس، نشست‌های خبری به خبرنگاران رسمی و حرفه‌ای محدود شود، و برای حضور عموم مردم، و فعالان مجازی نشست‌هایی جداگانه، با ساختاری تعریف‌شده، برگزار گردد؛ هم به احترام مردم، هم به پاس قانون.
در این زمانه‌ی پر از صدا، آنچه بیش از هر چیز نیاز داریم، «صدای حقیقت» است.