هراز نیوز؛ روزبه نصیری ؛ پند و اندرز از دیرباز در فرهنگ اسلامی و آموزه‌های دینی جایگاهی ویژه داشته است. قرآن کریم در آیات متعددی به این موضوع پرداخته و پیامبران الهی را به عنوان “ناصحین امین” معرفی می‌کند. در این میان، روایت گرانقدر امام جواد(ع) که در تحف العقول نقل شده است، به شکلی جامع و نظام‌مند ابعاد مختلف این موضوع را تبیین می‌نماید.
تحلیل سه‌گانه امام جواد(ع) در سیر تربیتی
۱. توفیق الهی: بنیاد حرکت تکاملی
امام جواد(ع) در نخستین بخش حدیث شریف خود، توفیق الهی را به عنوان سنگ بنای سیر تکاملی انسان مطرح می‌فرمایند. این توفیق چند جنبه اساسی دارد:
الف) ماهیت توفیق: توفیق در لغت به معنای “موفق داشتن” است و در اصطلاح به لطف خاص الهی اطلاق می‌شود که زمینه‌ساز انجام طاعات و ترک معاصی می‌گردد.
ب) مراتب توفیق:
توفیق ابتدایی: همان هدایت عمومی است که به همه انسان‌ها عطا شده است.
توفیق استمراری: لطفی است که در طول مسیر رشد به انسان ارزانی می‌شود.
توفیق خاص: ویژه اولیاء الله و سالکان راه حق است.
ج) رابطه توفیق و اختیار: این نکته ظریف قابل توجه است که توفیق الهی منافاتی با اختیار انسان ندارد، بلکه بستر مناسب برای به فعلیت رساندن اختیار را فراهم می‌آورد.
۲. واعظ درونی: نظام نظارتی درونی
دومین عنصر در نظام تربیتی امام جواد(ع)، وجود واعظ درونی است که خود دارای ابعاد قابل تأملی است:
الف) منابع واعظ درونی:
فطرت پاک الهی
عقل سلیم
وجدان اخلاقی
دانش و معرفت کسب شده
ب) کارکردهای واعظ درونی:
۱. کارکرد پیشگیرانه: قبل از اقدام به عمل، انسان را ارزیابی می‌کند.
۲. کارکرد اصلاحی: پس از خطا، فرد را مورد خطاب قرار می‌دهد.
۳. کارکرد تشویقی: هنگام انجام نیکی‌ها، فرد را تأیید می‌نماید.
ج) تربیت واعظ درونی:
امام باقر(ع) در روایت دیگری فرموده‌اند که بدون واعظ درونی، پندهای بیرونی ثمری نخواهد داشت. این نشان می‌دهد که باید با روش‌های زیر به تربیت این واعظ درونی پرداخت:
خودارزیابی مستمر
محاسبه نفس
مطالعه و تفکر
انس با قرآن و دعا
۳. پندپذیری: هنر تعامل اجتماعی
سومین رکن در این نظام تربیتی، مسئله پندپذیری است که در روایت با عبارت “قبول ممن ینصحه” بیان شده است. این بخش دارای نکات ظریفی است:
الف) آداب پندپذیری:
فروتنی در برابر ناصح
تأمل در کلام ناصح
شکرگزاری از خیرخواه
اصلاح رفتار بر اساس نصیحت
ب) موانع پندپذیری:
تکبر و خودبینی
تعصب کورکورانه
جهل مرکب
حب دنیا
ج) مراتب پندپذیری:
۱. پذیرش ظاهری
۲. پذیرش قلبی
۳. تبدیل به ملکه نفسانی
۴. عمل کردن به پند
تعامل سه‌گانه عناصر تربیتی
نکته عمیق در این روایت، ارتباط نظام‌مند این سه عنصر است. توفیق الهی بستر می‌شود برای شکوفایی واعظ درونی، و واعظ درونی زمینه‌ساز پندپذیری از دیگران می‌گردد. از سوی دیگر، پندپذیری موجب افزایش توفیقات الهی می‌شود و این چرخه تکاملی ادامه می‌یابد.
آثار و برکات نظام تربیتی سه‌گانه
آثار فردی:
رشد شخصیت اخلاقی
مصونیت نسبی از خطا
آرامش روانی
تعالی معنوی
آثار اجتماعی:
گسترش فرهنگ خیرخواهی
کاهش مفاسد اجتماعی
افزایش سرمایه اجتماعی
تعمیق روابط انسانی
آسیب‌شناسی پندگویی و پندپذیری در عصر حاضر
امروزه با چالش‌های متعددی در این زمینه مواجه هستیم:
فردگرایی افراطی
نسبی‌گرایی اخلاقی
بحران مرجعیت اخلاقی
سطحی‌نگری در روابط اجتماعی
راهکارهای عملیاتی
برای تحقق این نظام تربیتی می‌توان به راهکارهای زیر اشاره کرد:
۱. برنامه‌ریزی برای خودسازی
۲. تمرین خودارزیابی روزانه
۳. تشکیل حلقه‌های پند و اندرز
۴. مطالعه زندگی اولیای الهی
۵. انس با آیات و روایات مربوطه
روایت امام جواد(ع) به عنوان یک نظام جامع تربیتی، الگویی کامل برای سیر تکاملی انسان ارائه می‌دهد. در این نظام، توفیق الهی به عنوان محرک اولیه، واعظ درونی به عنوان سیستم نظارتی درونی و پندپذیری به عنوان مکانیزم اصلاحی بیرونی عمل می‌کنند. تحقق این سه‌گانه در زندگی فردی و اجتماعی می‌تواند جامعه اسلامی را به سوی تعالی و کمال رهنمون سازد.
منابع تکمیلی
۱. تحف العقول، ابن شعبه حرانی
۲. میزان الحکمه، محمدی ری‌شهری
۳. شرح حدیث جنود عقل و جهل، امام خمینی(ره)
۴. معراج السعاده، ملا احمد نراقی
۵. اخلاق ناصری، خواجه نصیرالدین طوسی