حضرت آیت الله جوادی آملی:
دو پديده پيروي از ظن و گمان در بخش ادراك و انديشه، و حركت در مسير هوا و هوس در بخش انگيزه، پديده خطرناكي هستند؛ زيرا اولاً مبدأ گمان و خيال، شيطان است. ثانياً گمان، تنها از يك راه به دست نميآيد، بلكه ميتواند از راههاي متعدد پديدار شود
اگر انسان در مسائل دينشناسي به گونه افقي بينديشد و همه مسائل را براساس روال مادّي و عادي تبيين كند و منطقه ادراك و انديشه او خيال و وهم باشد، يا هرگز گرايش به دين ندارد يا گرايش او كمتر است. از اينرو، ممكن است اين نوع دينداري زوالپذير باشد.
اما اگر براساس سير عمودي و با ديد الهي، دين را بررسي كند و دريابد كه حقيقت دين از نزد خدا آمده است و منطقه انديشه و ادراك او به سمت عقل باشد، گرايش و اشتياق او به دين بيشتر است.
قرآن كريم در تحليل خود درباره منحرفان از دين الهي، ميفرمايد: (إنْ يتّبعون إلاّ الظنّ و ما تهوي الأَنفس) [1]؛ اينان در مسائل علمي و اعتقادي به گمان و ظن اكتفا ميكنند، نه به يقين و برهان، و نيز در مسائل عملي به سمت خواستههاي دل، حركت ميكنند.
دو پديده پيروي از ظن و گمان در بخش ادراك و انديشه، و حركت در مسير هوا و هوس در بخش انگيزه، پديده خطرناكي هستند؛ زيرا اولاً مبدأ گمان و خيال، شيطان است. ثانياً گمان، تنها از يك راه به دست نميآيد، بلكه ميتواند از راههاي متعدد پديدار شود و انسانِ گمانْ محور را در دام خود گرفتار كند و در مقام عمل نيز به دليل گوناگوني اميال و بيحدّ و مرزي خواستههاي نفس، شيطان از اين راهها سوء استفاده ميكند و انسان را به اعمال بد سوق ميدهد. اگر انسان بخواهد به اين دو پديده خطرناك مبتلا نشود، بايد در دينشناسي، پيرو يقين و استدلال و تعقل باشد و در مقام دينداري، جز رضاي خدا را طلب نكند.
[1] ـ سوره نجم، آيه 23.