به گزارش پایگاه خبری هرازنیوز ، کرسی آزاد اندیشی با موضوع حقیقت رویا ناظر برعالم مثال در موسسه آموزش عالی امام حسن عسکری آمل برگزار شد .
دکتر محمد ابراهیم نتاج نظریه پرداز ، دکتر عباس اسکوییان منتقد و استاد استاد ابراهیم یعقوبیان داور این کرسی بودند .
متن سخنرانی دکتر نتاج به شرح زیر است .
حقیقت رویا ناظر بر عالم مثال
رویا آن حقایقی است که در خواب دیده می شود. رویا اولین قدم در بروز رشد عرفانی و معنوی است پس اولین مدیریت و کنترل را باید بر قوه خیال داشت. ابن عربی خواب را ماده و یک صورت می‌داند ماده همان معنای مجرد است و صورت همان شکلی است که در خواب دیده می‌شود مانند علم که در لباس لبن و شیر در خواب ظاهر می‌شود. (ابن عربی فتوحات مکیه جلد ۲ صفحه ۳۷۸) در حقیقت خواب حالت انتقال است از عالم حس به عالم صور. موید الدین جندی می گوید: خداوند برخی از عباد را در عالم خواب از عوالم غیب آگاهی می دهد و این زمانی اتفاق می افتد که خواب را باید پل ارتباطی میان انسان و عالم مثال یا خیال منفصل دانست.
انسان در خواب عالمی را مشاهده می کند که لطیف تر و وسیع تر از عالم حس است و همچنین به عقل نزدیک تر است و محال ها در آن ممکن می‌شود و تضادها در آن ملایم می گردند. رویا و خواب میتواند صادقه یا کاذب باشد. رویاهای صادقه زمانی اتفاق می افتند که حواس ظاهری انسان از کار بیفتد یا مشغله کمتری پیدا بکند. در چنین صورتی حقایق عالم مثال در خیال متصل منطبع می‌گردند.( ابن عربی فتوحات مکیه جلد ۱ صفحه ۱۳
رویاها می توانند صعودی و از عالم مثال به عقل و می تواند نزولی و افاضه از عقل به مثال و به ماده باشد.
در میان فلاسفه ابن سینا: م 370 ق به خواب و رویاهای صادقه اعتقاد دارد. دیدگاه او بدین قرار است:
الف) فرایند تحقق خواب با کم شدن شواغل حسی در مریض یا در خواب حاصل می شود. با اتصال خیال به جانب عالم قدس یعنی عقل فعال.
ب) منقش شدن خیال به صور غیب خیالی
ج) انتقال از قوه خیال به حس مشترک (ابن سینا شفا کتاب نفس صفحه ۱۵۴)
__ اشکال بر ابن سینا اگر قوه خیال جسمانی باشد مدرک نیست و عقل فعال مجرد است پس بین قوه خیال و عقل فعال سنخیت وجود ندارد پس چگونه قوه خیال مدرک خواهد بود در عالم خواب یا بیداری. زیرا قوه خیال ادراک ندارد تا صورت خیالی را از عقل فعال ادراک کند.
د) ابن سینا مانند سهروردی و ملاصدرا معتقد است که صور خیالی و صور غیبی را می‌توان در بیداری هم رویت کرد با افاضه عقل فعال( ابن سینا شرح اشارات و التنبیهات جلد ۳ صفحه ۳۹۹)
ه) شیخ الرئیس علی رغم سهروردی عالم مثال را قبول ندارد. اما سهروردی: م 549 ق تا 587 در اثبات عالم مثال فقط از طریق کشف وارد می شود. به تبعیت از او هانری کربن در ارض ملکوت و ویلیام چیتیک در کتاب دین و روان می گوید تجسم فرشتگان، تمثل حضرت جبرئیل به صورت دحیه کلبی،برای پیامبر و حضرت مریم، رویت اجنه و ارواح، فقط با قبول عالم مثال امکان دارد.
از نظر سهروردی قوه خیال مادی است اما صورت های خیالی مجرد. قوه خیال یا خیال متصل مظهر عالم مثال
عالم مثال علت برای خیال متصل. (سهروردی الواح عمادی مجموعه مصنفات جلد ۲ صفحه ۲۱۲)
اشکال : اگر سهروردی قوه خیال را مادی می‌داند بین قوه خیال و عالم خیال سنخیتی نیست چگونه قوه خیال می تواند حقایق عالم مثال را ادراک کند؟ این اشکال بر ابن سینا هم وارد است. آیت الله سید جلال الدین آشتیانی این اشکال را مطرح کرده است.
پاسخ: حقایق مثالی به واسطه انوار اسفهبدیه بر عالم مثال و سپس بر قوه خیال افاضه می شود و قوه خیال آن را درک می کند.
اما دیدگاه ابن عربی: م 560 ق تا 638 ق:
الف) ویژگی های عالم مثال نه ظلمت بحت و جسم خالص و نه نور تام
ب) از عالم مثال مطلق عالم مثال مقید پدیدار می شود قوه خیال معلول عالم خیال است(فتوحات)
ج) هر خلاقیتی که خیال دارد از فیض عالم مثال است.
د) خلاقیت خیال به این دلیل است که، نفس انسان، جوهری قدسی است مانند آهن که در برابر نور اثر می‌پذیرد و منفعل می‌شود و شعله‌ور می‌شود و گداخته می‌شود و فاعل نور می‌گردد (سهروردی مجموعه مصنفات شیخ اشراق را با مقدمه هانری کوربن جلد ۱ صفحه ۵۰۳) السعداء من المتوسطین و الزهاد من المتنزهین لها ایجاد المثل و القوه علی ذالک (قطب الدین شیرازی شرح حکمة الاشراق صفحه ۴۸۷)
ه) در مکتب ابن عربی قوه خیال مثال، انموزج و نمونه‌ای از عالم مثال (جامی نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص صفحه ۱۵۶) در خواب رابطه قوه خیال با عالم خیال به واسطه ملک موکل خواب (روح) اتفاق می افتد (ابن عربی فتوحات جلد ۲ صفحه ۳۷۷)
اما دیدگاه ملاصدرا: م 979 ق:
الف) عوالم هستی سه قسم است: عالم عقل، عالم مثال(مقداری) ، عالم حس
عالم مثال: عالم مقداری و دارای موجودات مثالی ثابت است بر خلاف سهروردی که آنها را معلق می داند.
ب) امور مثالی فقط صورت خیالی هستند بدون ماده. از نظر او خود عالم مثال هم مراتب دارد و بسیار وسیع تر از عالم ماده است و همه امور مثالی از یک نوع هستند.
ج) رابطه موجودات مثالی با عالم جسمانی رابطه اصل و فرع است یا علت و معلول یا حقیقت و رقیقت
ه) قوه خیال و عالم خیال هر دو مجرد هستند
و) دو نوع عالم مثال داریم نزولی و صعودی نزولی را سهروردی و ابن عربی هم قبول دارند.
ز) ارتباط قوه خیال و عالم خیال اتحادی و وجودی است و نفس با معلوم خود یا معلوم به ذات خود متحد می‌گردد در واقع رابطه خیال متصل با خیال منفصل، رابطه اصل با فرد، حقیقت با رقیقت علت با معلول می باشد به طوری که ادراک حقایق خیالی هم با حرکت جوهری صورت می پذیرد( ملاصدرا اسفار اربعه جلد ۸ صفحه ۲۰۴) اما سهروردی قوه خیال را نسبت به عالم مثال رابطه ظاهر و مظهر می داند عالم مثال ظاهر و قوه خیال مظهر و آینه آن است
اثبات عالم مثال از نظر ملاصدرا :
_ رابطه عالم مثال با عوالم دیگر وجودی است و این رابطه، رابطه منطقی است زیرا میان عالم عقول و عالم جسمانی نیاز به عالم مثال می باشد. از طریق براهین وجودشناختی مانند برهان امکان اشرف نیز قابل اثبات است از طریق مکاشفه نیز این عالم مثال یا مثال منفصل قابل اثبات است.
از نظر ملاصدرا نفس قدرت خلاقه دارد و چون قوه خیال مجرد است و از قوای نفس است و از قوه خیال هم می تواند خلاق باشد. از نظر او قوای باطنی اصل برای قوای ظاهری هستند. پس آنچه را که در خیال متصل دیده می شود در قوای ظاهری نیز ایجاد و مشاهده می گردد. (حرکت جوهری و اصالت وجود و تشکیک در وجود از مبانی ملاصدرا در همه مباحث می باشد.) بر اساس خلاقیت خیال قوه خیال چنان قدرتی دارد که می تواند موجودات و حقایق خیالی و مثالی را در عالم خارج از نفس بیافریند و خلق کند.
اما سهروردی که قائل به این است که خیال متصل صرفاً آینه و مظهر است چگونه میتواند به خلاقیت خیال معتقد باشد؟ البته ممکن است بتوان با افاضه انوار اسپهبدیه بتوانیم توجیه کنیم.
منابع
مجموعه مصنفات شیخ اشراق
فتوحات مکیه
فصوص الحکم
اسفار اربعه ملاصدرا