به گزارش ایسنا، محمود حجامی و رضاجهانفر از پژوهشگران حوزه دفاع مقدس در زمینه پدافند هوایی هستند. آنها در مقاله‌ای به  «اقدامات پدافندهوایی جمهوری اسلامی ایران جهت مقابله با هواپیمای میگ ۲۵» پرداخته‌اند. در این مقاله می‌خوانیم: «با واگذاری هواپیماهای میگ۲۵ از سوی شوروی سابق به عراقی‌ها، تامین امنیت هوایی آسمان کشورمان با مشکل بزرگی مواجه شد.عدم دسترسی موشک‌های هاوک و حتی موشک‌های شلیک شده از هواپیماهای «اف-۱۴» به سقف پروازی  بالای «میگ ۲۵»، آسمان ایران اسلامی را برای کفتارهای عراقی امن کرده بود. شکار هواپیماهای مسافربری وخصوصا هواپیمای حامل وزیر وقت خارجه الجزایر از جمله جنایات مرتکب شده بعثی‌ها به وسیله «میگ ۲۵» محسوب می‌شود. همت وتوان نیروی هوایی در بخش‌های آفندی وپدافندهوایی معطوف به اصابت قرار دادن میگ‌های ۲۵ شده بود. این هواپیماها بیش از آنکه  دارای کارایی نظامی و تاثیر گذار در حملات راهبردی باشد دارای تبعات منفی از نظر عملیات روانی محسوب می‌شد.(۱)

اگرچه  رادارهای پدافندهوایی قابلیت اکتشاف و شناسایی میگ‌های ۲۵ را داشتند اما مسئله مهم در تکمیل ماموریت پدافندهوایی در برابر میگ۲۵ درگیری وانهدام آنها محسوب می‌شد.(۲) علی رغم پرتاب موفقیت آمیز موشک‌های هاوک به سمت میگ ۲۵ مشکل ارتفاع بالای این هواپیماهای مجهز عراقی مانع از تکمیل زنجیره وظایف پدافندهوایی بود. این مشکل ناشی از سستی یا کم کاری پدافندهوایی در برابر «میگ۲۵» نبود بلکه مربوط به مقدورات و توانایی‌های تجهیزاتی پدافند می‌شد.

از جمله موارد اثبات کننده این ادعا می‌توان به اسناد حمله هوایی عراق در مورخه ۱۳۶۴/۱/۱۵ به شهر تهران اشاره کرد که وظایف کشف،شناسایی،درگیری توسط پدافندهوایی انجام شد اما مشکل ارتفاع مانع از اصابت موشک هاوک به هواپیمای میگ۲۵  و(انهدام) می‌شود.

برابر اسناد موجود :

«در تاریخ ۱۵/۱/۶۴ در ساعت ۰۲:۲۰ یک فروند هواپیمای میگ ۲۵ به شهر تهران حمله می‌کند و یک تیر موشک هاوک نیز از سایت هاوک ۲ به طرف دشمن شلیک می‌شود لیکن [به دلیل ارتفاع بالای میگ ۲۵] به هدف اصابت نمی‌کند.»(۳)

مشکل عدم دسترسی تجهیزات پدافندهوایی به ارتفاع پروازی میگ ۲۵ و عدم وجود سقف پروازی میگ۲۵ در هواپیماهای جنگنده  ایرانی منجر به افزایش جسارت عراقی‌ها در بمباران مناطق مختلف کشور و ایجاد دور جدیدی از جنگ شهرها شده بود. اگرچه بیشتر حملات هوایی میگ ۵ علیه تهران ، اصفهان  و خارک  بود.(۴) اما این مطلب به آن معنا نیست که سایر نقاط کشور از گزند میگ ۲۵ در امان بودند. برابر اسناد ومدارک موجود حملات هوایی میگ‌های ۲۵ عراقی در جریان جنگ شهرها بر علیه مردم بیگناه  تبریز ،زنجان ،بوشهر و… نیز به وقوع پیوسته است.

به عنوان مثال :

«در تاریخ ۶۵/۱۱/۲۲  در ساعت ۱۶:۵۶ با هواپیمای میگ ۲۵ اطراف پمپ بنزین گلشهر و مزار شهدای کرج بمباران می‌شود.»(۵)

«در تاریخ ۶۵/۱۱/۲۴ در ساعت ۱۹:۴۰ دو فروند هواپیمای میگ ۲۵ به آسمان شهر تهران تجاوز و بمباران می‌کند که دانشگاه صنعتی شریف و پارک هجرت در خیابان زنجان مورد اصابت واقع و سه نفر شهید و پنج نفر مجروح می‌شوند. »(۶)

«در تاریخ ۶۵/۱۱/۲۵  در ساعت ۰۵:۵۹ شهر بزرگ تهران و در ساعت ۰۶:۰۲ شهر تبریز و در ساعت ۰۶:۰۹ توسط سه فروند هواپیمای میگ ۲۵ به طور جداگانه بمباران می شود لیکن هیچگونه خسارتی گزارش نمی‌شود.» (۷)

در طول جنگ شهرها اگر چه  اقدامات انجام شده (استقرار سایت‌های هاوک در ارتفاعات، استفاده از موشک‌های دریا پایه استاندارد بر روی لانچر هاوک، استفاده از موشک هاوک در اف-۱۴ ها و غیره) نتوانست انتظارات را برآورده کند اما تجربیات مناسبی را رقم زد که زمینه ساز  نوآوری‌های بعدی شد. نوآوری‌هایی همچون پروژه‌های سجیل ،صاعقه و سایر.

بررسی برخی از ابتکارات انجام شده توسط کارکنان پدافندهوایی جهت کسب موفقیت در برابر پرواز میگ‌های ۲۵ عراقی ومسائل پیش روی هرکدام از طرح‌های فوق  جالب توجه است.اجرای طرح‌های ذیل با نظارت دقیق شهید ستاری انجام می شد.

برخی از طرح‌ها وابتکارات انجام شده توسط پدافندهوایی جهت ساقط کردن میگ۲۵

در سال‌های دفاع مقدس

۱- افزایش ارتفاع سایت‌های هاوک جهت درگیری با میگ ۲۵:

جهت رفع مشکل عدم دسترسی سامانه‌های پدافندهوایی ایران به ارتفاع پروازی هواپیماهای میگ۲۵، افزایش ارتفاع استقرار سایتهای هاوک از جمله اولین تدابیر اتخاذ شده در این خصوص بود. استقرار سایت هاوک در محدوده سایت رادار کرج که منجر به افزایش ارتفاع ۲۰۰۰متری(حدود ۶۰۰۰پا) می‌شد در همین راستا انجام شد. این سایت در چند روز اول استقرار به دلیل بروز دو مشکل اصلی قادر به انجام وظایف محوله نبود. اولین مشکل، بروز تداخل امواج سامانه‌های  راداری  مربوط به رادار پیش اخطار کرج  و سامانه‌های راداری هاوک بود. مشکل بعدی نوع روانه و عدم  هماهنگی مابین اجزای راداری سایت هاوک بود.(۸)

این مسئله با ابتکار عمل دوتن از مامورین اعزامی از سایت هاوک کهریزک(۹) بر طرف شد. یکی دیگر از سایت‌های هاوک که تدبیر افزایش ارتفاع در آن در نظر گرفته شده بود، سایت هاوک هفت تیر(در جاده ساوه)بود. به تدریج مشخص شد که باید ابتکار بهتری را جایگزین این ایده کرد.

۲- پروژه شباهنگ (استفاده از موشک‌های سامانه پدافندهوایی دریا پایه استاندارد)

در گام بعدی اقدام در خصوص بهره‌گیری از موشک‌های پدافندهوایی دریاپایه استاندارد  به جای موشک هاوک بر روی لانچر هاوک مورد آزمون قرار گرفت. سایت هاوک شماره ۲(مستقر در احمدآباد مستوفی) و سایت هاوک مستقر در جزیره خارک از جمله سایت‌هایی بودند که پروژه شباهنگ در آن به مورد اجرا در آمد. البته اولین آزمون‌ها در خصوص پروژه شباهنگ در «سایت ۳ کهریزک» انجام شد.(۱۰) پس از پرتاب موفقیت آمیز موشکهای استاندارد از روی لانچر هاوک ،امیدها جهت دسترسی به ارتفاع بالاتر پروازی و میگهای۲۵ افزایش یافت. از جمله اینکه در مقطعی از تاریخ دفاع مقدس ، وظیفه دفاع در برابر میگ ۲۵ به شباهنگ سپرده شد.برابر اسناد موجود:

«در تاریخ ۶۴/۳/۱۱ فرمانده گروه [پدافندهوایی] تهران در رابطه با طرح شباهنگ اعلام می‌دارد که تجهیزات مربوطه به سایت کرج حمل و در حالت عملیاتی  آماده گردیده است.

فرماندهی پدافند هوایی[کشور] به فرمانده گروه[پدافندهوایی] تهران ابلاغ می‌کند که در صورت تجاوز هوایی به تهران فقط سیستم‌های پروژه شباهنگ درگیر و در صورت غیر عملیاتی شدن شباهنگ، «سایت ۲ هاوک» درگیر و در صورت داشتن دو هدف در یک زمان سیستم های شباهنگ و سایت ۲ با هم اقدام تاکتیکی به عمل آورند».  (۱۱)

علی‌رغم پرتاب موفقیت آمیز موشک شباهنگ از لانچر، یکی از مشکلات عمده در آن مقطع  هدایت  دقیق موشک استاندارد به سمت هدف بود. این مسئله کارایی ابتکار فوق را تحت‌الشعاع قرار می‌داد.این پروژه بعدها نیز مسیر تحقیقاتی خود را طی کرد و نتایج جالبی از آن به دست آمد که منجر به تقویت توان دفاعی کشور شد.

۳- پروژه سجیل (بهره گیری از موشک هاوک در هواپیمای اف-۱۴ ):

یکی دیگر از پروژه‌های مهم که در همان مقطع از جنگ تحمیلی مراحل اولیه خود را سپری می‌کرد، پروژه سجیل بود. در این پروژه هواپیماهای اف-۱۴ قادر به حمل و پرتاب موشک زمین به هوای هاوک به عنوان یک موشک هوا به هوا می‌شد. این در حالی است که موشک هاوک یک موشک زمین به هوا است. یکی از اهداف این طرح تقویت توان تهاجمی لایه اول پدافندهوایی (هواپیماهای شکاری –رهگیر خصوصا اف-۱۴) در برابر هواپیماهای عراقی خصوصا میگ۲۵ بود. اگرچه در ابتدا انجام این طرح همچون سایر طرح‌ها با مشکلاتی مواجه شد اما سال‌ها بعداین پروژه کارآمدی خود را ثابت کرد.شهید سرلشکر منصور ستاری از بنیانگذاران وطراحان اصلی پروژه سجیل بود.

۴- استفاده مناسب و افزایش بهره وری سامانه پدافندهوایی  HQ۲

علاوه بر موارد فوق خریداری  سامانه  پدافندهوایی HQ۲ ( با توان پوشش بالاتر از ارتفاع متوسط) از چین جهت تأمین پوشش هوایی در ارتفاع بالاتر مد نظر قرار گرفت. اولین گروه اعزامی از کارکنان پدافند هوایی جهت طی دوره سامانه پدافندهوایی HQ۲ مشتمل بر زبدهترین کارکنان غیور پدافندهوایی ارتش و سپاه آموزش‌های لازم را در چین فرا گرفتند. همانگونه که در مقاله «ثمره شیرین وحدت» منتشر شده در شماره ۳۶۹ (شهریورماه ۱۳۹۰صفحات ۳۶ الی ۳۸) بیان شد.

با توجه به تصمیمات اتخاذ شده از سوی مسئولان طراز اول کشور، سامانه پدافندهوایی HQ۲ در اختیار سپاه پاسداران قرار گرفت و کارکنان ارتشی پدافندهوایی که دوره را طی کرده بودند مامور به سایت HQ۲ سپاه شدند. حضور کارکنان پدافندهوایی ارتش به عنوان مأمور در پدافندهوایی سپاه آنچنان موثر بود که آثار آن علی رغم گذشت سال‌ها همچنان باقی مانده است. با همکاری مشترک سایت راداری سوباشی (زیرمجموعه یکی از یگان‌های تحت امر پدافند هوایی ارتش) و ارائه سمت، برد و ارتفاع هدف و واگذاری مشخصات هواپیمای میگ ۲۵ عراقی به سایت موشکی  HQ۲، شلیک موفقیت آمیز با سرانگشتان با کفایت فرزندان ارتش اسلام انجام شد.(۱۲)

پس از سرنگونی هواپیمای میگ ۲۵ عراقی کارشناسان نظامی دنیا بر قدرت پدافندهوایی جمهوری اسلامی ایران تاکید کرده و مأموریت میگ ۲۵ در جنگ شهرها و بمباران مردم بیگناه ایران اسلامی برای همیشه متوقف شده و جنگ شهرها وارد فاز جدیدی شد. این بار تمرکز عراقی‌ها براستفاده از موشک‌های دوربرد و زمین به زمین برای حمله به شهرهای بزرگ ایران بود. در این خصوص مراجعه همزمان به اسناد ومدارک وهمچنین تاریخ شفاهی و اظهارات پیشکسوتان پدافندهوایی راهگشا خواهد بود. برابر اسناد موجود:

«در تاریخ ۶۵/۱۱/۲۶ در ساعت ۱۲:۲۵ یک فروند میگ ۲۵ با شماره B۰۷Z در موقعیت BD۳۰۵۰ و با سرعت ۱۱۰۰ نات ارتفاع ۵۰ هزار پا[هواپیمای فوق در آسمان اصفهان دارای ارتفاع حدود ۷۰ هزار پا بود] در دید رادار بندر امام و سپس در دید رادار بوشهر قرار می‌گیرد. که ضمن اعلام وضعیت قرمز در اصفهان موقعیت هواپیما لحظه به لحظه [توسط سایت راداری سوباشی همدان] به سایت موشکی[HQ۲ ] گزارش و پس از محو مسیر از رادار نیز موقعیت به صورت تخمینی گزارش و در ساعت ۱۲۳۰ سیستم موشکی قادر به رهگیری و با شلیک سه تیر موشک هواپیما را سرنگون می کند که خلبان هواپیما[ستوانیکم عبد الرحمان البیانی] با چتر بیرون پریده و در شمال شرقی مسجد سلیمان [حوالی اصفهان]زنده دستگیر می‌شود. »(۱۳)

در همین خصوص سرهنگ بازنشسته حسین صفری ابهری  می‌گوید:

«حدود روز بیستم عملیات والفجر۸ بود که به ما ابلاغ شد برای اعزام به کشور چین وطی دوره آموزشی سامانه پدافندهوایی HQ۲از منطقه خارج شویم و به همین منظور با یک بنز اورلیکن که قرار بود به اهواز مراجعت کند به سمت اهواز حرکت کردیم که به علت تخریب کلیه پل‌های مواصلاتی راه  دو ساعته ۶ساعته طی کردیم تا به قرارگاه رَعد رسیدیم از نکات جالب ماموریت فوق اینکه در بین راه نیز مورد حمله شیمیایی قرارگرفتیم.

پاک سازی آسمان ایران از میگ۲۵

اعزام به دوره و گذر ایام تا پایان دوره همراه با خاطرات خاص خودش بود. در آن دوره دوگروه، یکی از پدافندهوایی ارتش ودیگری از پدافندهوایی سپاه حضور داشتند.پس از پایان دوره، با توجه به اینکه سامانه موشکیHQ۲J را که قرار بود در اختیار پدافند هوایی ارتش  قرار بگیرد بنا به دلایلی در اختیار ارتش قرار ندادند و من و بقیه همکاران با توجه به اینکه تنها متخصصین این سامانه‌ها بودیم بنا به ضرورت  به سپاه مأمور شدیم که تجربه بسیار خوبی بوداز همکاری و اتحاد این دو نهاد در شروع کار در گرمدره (سایت هاوک قدیم) که در اختیار سپاه بود مستقر شدیم و بعد از مدتی به دو گروه آموزشی و عملیاتی انشعاب پیدا کردیم و من در گروه عملیات مسئولیت افسر کنترل آتش را عهده‌دار بودم اولین مأموریت ما در سایت رعد بود که تجهیزات را مستقر و عملیاتی کردیم و بعد از مدتی حدوداً اواخر پاییز بود که برای عملیات کربلای ۵ یک سایت را به منظور  آماده کردن جهت منطقه در رامهرمز گسترش دادیم و تازه داشت سایت آماده می‌شد که محل ما کشف و مورد تهاجم موشکی عراق قرار گرفت که الزاماً محل را ترک و جهت استقرار بعدی به اصفهان در منطقه فلاورجان و در یک منطقه کشاورزی که پیاز کاری شده بود.

سایت (یابن الزهرا) پایه گذاری شد و عملیات مهندسی فوق‌العاده سریع و منسجمی در آن منطقه صورت گرفت و روزی صدها کمپرسی مایلر شن و ماسه ومصالح به سایت می‌آوردند و خیلی سریع سایت آماده و تجهیزات گسترش یافت و با توجه به اینکه کلیه کارکنان در هر تخصص دوره یکسان طی نموده بودن و در تیمی که جهت عملیات پیش‌بینی شده بود از کارکنان فنی کسی در نظر گرفته نشده بود و لازم بود کل امور تعمیراتی نیز توسط خود کارکنان عملیات انجام شود.

بعد از روشن کردن سایت و انجام سرویس‌ها و تست‌های مربوطه مشخص شد که بخشی از سیستم که در بخش اطاق عملیات (تراک۳) اشکال دارد که کلیه فرایند سامانه را با اشکال مواجه کرده است که با تلاش بسیار زیاد معلوم شد در یک شاسی به عمد خرابکاری شده است به طوریکه در جایی که باید لامپی با شماره خاص گذاشته شود یک لامپ با شماره دیگر کار گذاشته بودند و روی شاسی را به غلط و عمداً غلط نوشته بودند ولی در نقشه لامپ دیگری بود و اشکالتی مشابه که ظاهراً چینی‌ها در هر سیستم اعمال کرده بودند که ما مجبور شویم از آن‌ها جهت رفع عیب کمک بگیرم و به این وسیله برای خود جایی باز کنند ولی از آنجایی که خداوند در تمام مراحل یار ما بود این اشکالات رفع و با از جان گذشتگی و کارهایی که بیشتر به معجزه شبیه بود سایت عملیاتی شد که از آن جمله سوخت‌گیری موشک به صورت دستی و توسط سطل و قیف که با هیچ معیاری هم خوانی ندارد.

برابر هماهنگی انجام شده با رادارسوباشی همدان، قرار بود به محض برخواستن میگ ۲۵ در عراق به ما اطلاع داده شود که همین‌طور هم شد و به محض اطلاع دستگاه‌ها را آماده کردیم و آنتن رادار را در سمت مورد نظر قرار دادیم و در فاصله ۱۲۰ کیلومتری هدف ظاهر شد. ستوان حیدری(۱۴) افسر کنترل شکاری سایت راداری سوباشی اطلاعات لازم را به سایت موشکی HQ۲ ارائه می‌کرد. (۱۵)عملیات بر روی آن به خوبی انجام و همینطوریکه کار عملیاتی را انجام می‌دادیم هر کس به طریقی دست به دعا برداشته بود و از خدا کمک می‌خواست که جو بسیار پاک ومعنوی ایجاد شده بود که قابل وصف نمی‌باشد خلاصه اقدام به شلیک اولین و دومین تیر موشک کردیم و نهایت شلیک موشک سوم بود که هواپیما را سرنگون و از اوج آسمان به زیر کشیده شد و در مختصاتی که ما اعلام کردیم (دروازه تهران) لاشه هواپیما بدست آمد و خلبان آن هم دستگیر شدو از آن روز به بعدآسمان آبی کشور عزیزمان از لوث وجود میگ ۲۵ پاک شد و دیگر تا پایان جنگ هیچ شهری مورد تهاجم این هواپیما قرار نگرفت. و از این تاریخ تا اتمام جنگ مسؤلیت تعمیر و نگهداری کابین عملیات سایت‌های گسترش یافته را عهده دار بودم که به فضل الهی کلیه سایت‌ها تا پایان جنگ بدون کمک خارجیان و بدون دریافت قطعه‌ای از خارج به صورت عملیاتی حفظ شد.» (۱۶)

سوالی که برای شوروی‌ پیش آمد

در این خصوص بازگویی خاطره سردار محمد حسن منصوریان معاون هماهنگ کننده قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص) ارتش جمهوری اسلامی ایران که در آن ایام در سایت یابن الزهرا حضور داشت نیز قابل تامل است. وی در مصاحبه‌ای در این خصوص می‌گوید:«وقتی این اتفاق مهم رخداد و هواپیمای مذکور توسط پدافندهوایی منهدم شد، نیروهای عراقی اصلا فکرش را نمی‌کردند که ما بتوانیم این هواپیما را شکار کنیم حتی با کشور شوروی سابق که میگ ۲۵  را در اختیار عراق قرار داده بود دچار مشکل  شدند که چرا این هواپیما در ارتفاع بالای ۷۰ هزارپا مورد اصابت موشک قرار گرفته است.»

پس از این موفقیت اهمیت سایت راداری سوباشی در تامین امنیت کشور  بیش از پیش مشخص می‌شود. تا آنجا که مسئولان عراقی به صراحت برای نابودی سایت را داری سوباشی خط و نشان می کشیدند. برابر اسناد موجود:

«در تاریخ ۶۵/۱۲/۱ فرماندهی پدافند هوایی[کشور] موضوع اعلامیه دشمن را به شرح زیر به فرماندهی نهاجا (۱۷) یادآوری می‌کند که با اطلاعیه دشمن … و مورد حمله قرار دادن منابع اقتصادی و نظامی کشور و سرنگونی میگ ۲۵ در منطقه اصفهان و با کمک رادار سوباشی امکان حملات پیش بینی شده و همه جانبه از سوی دشمن به رادار[سوباشی] و پایگاه[هوایی] همدان را حتمی می‌سازد و ضروری است اقدامات پدافندی مناسب پیش بینی شود.»(۱۸)

نحوه تعامل پدافندهوایی ونیروی هوایی در رهگیری هواپیماهای میگ ۲۵

همانگونه که پیش از این عنوان شد اولین سلاح مورد استفاده توسط  پدافندهوایی در برابر تجاوزات هوایی که به عنوان لایه اول دفاع هوایی نیز  شناخته می‌شود، دفاع هوایی هواپایه می‌باشد. این نوع دفاع مبتنی بر استفاده از  هواپیماهای جنگنده شکاری-رهگیر  در برابر هجوم هواپیماهای دشمن می باشد.در صورت عدم موفقیت  هواپیماهای موصوف هدف به سامانه های پدافندهوایی در لایه های مختلف دفاع هوایی واگذار می‌شود. (۱۹) در مورد درگیری میگ ۲۵ با هواپیماهای ایرانی موارد مختلفی به ثبت رسیده است.از جمله این موارد مربوط به درگیری  تاریخ سیزدهم تیرماه ۱۳۶۵ هواپیمای اف-۵ ای (f-۵e) با میگ۲۵ عراقی می‌باشد. در این درگیری که خلبان  هواپیمای ایرانی موفق به اصابت قرار دادن میگ۲۵ توسط مسلسل شد .  یکی از خلبانان حاضر در درگیری در خصوص نقش  افسران کنترل شکاری سایت راداری در رهگیری موفق وانهدام هواپیمای میگ۲۵ می‌گوید:

«… این نشان دهنده این مسئله است که برادر سروان هدی[افسر کنترل شکاری سایت رادار در زمان رهگیری میگ ۲۵] کاملا به کارشان وارد و بر اعصاب شان مسلط هستند. کار پرسنل کنترل شکاری و رادار در سطح بسیار عالی بود و به هیچ وجه هیجان زده نشده بودند و دقیقا از موقعیت‌های ما و هواپیمای دشمن مطلع بودند و حتی دقیقا می دانستند که راه برگشت هواپیمای دشمن در کجاست و ما را در این منطقه با ارتفاع پایین تر نگه داشتند و نگذاشتند که ما با هواپیمای دشمن رو در رو قرار بگیریم؛ چون اگر چنین می شد هواپیمای دشمن با موشک های دوربردی که داشت ما را هدف قرار می داد. در مجموع کار بزرگی که این برادر انجام دادند باعث شد که نه تنها هواپیمای دشمن نتوانست ما را رهگیری کند، بلکه رادارهای آنها نیز نتوانستند ما را تشخیص دهند و ما توانستیم در این ماموریت محوله موفق باشیم ».[۲۰]

این خاطره بیانگر گوشه ای کوچک از وحدت وهمدلی نیروهای آفندهوایی و پدافندهوایی در برابر دشمن بعثی و تلاش آنها جهت مصون سازی آسمان کشور از وجود ناپاک دشمنان است.

منابع مندرج در پایگاه فرهنگی و اطلاع رسانی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران پیرامون این یادداشت:

۱- فایل صوتی مصاحبه با سرهنگ بازنشسته حسین صفری ابهری

۲- یکی از ماموریت‌های اصلی پدافندهوایی در زمان جنگ تحمیلی  مشتمل بر کشف، شناسایی، درگیری و انهدام هواپیماهای دشمن بود.

۳- جلد پنجم  مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان کتاب« پدافندهوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس،جلد۵- تهیه وتنظیم سرهنگ محمد اسکندرلو»- موجود در قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیاء(ص)آجا -صفحه ۵۳

۴- فایل صوتی مصاحبه با سرهنگ بازنشسته فرامرز روح‌افزا  از جمله مدیران اسبق معاونت عملیات پدافندهوایی

۵- جلد ششم  مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان کتاب« پدافندهوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس،جلد۶- تهیه وتنظیم سرهنگ محمد اسکندرلو»- موجود در قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیاء(ص)آجا-صفحه ۲۲۸

۶- جلد ششم  مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان کتاب « پدافندهوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس،جلد۶- تهیه وتنظیم سرهنگ محمد اسکندرلو»- موجود در قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیاء(ص) آجا -صفحه ۲۲۹

۷- جلد ششم  مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان کتاب« پدافندهوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس،جلد۶- تهیه وتنظیم سرهنگ محمد اسکندرلو»-موجود در قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیاء(ص)آجا –  صفحه ۲۲۹

۸- فایل صوتی مصاحبه با سرهنگ بازنشسته حسین صفری ابهری  معاونت اسبق طرح وبرنامه پدافندهوایی

۹- ستوان رشتیان و ستوان صفری ابهری

۱۰- فایل صوتی مصاحبه با سرهنگ بازنشسته سید احمد محسنی

۱۱- جلد پنجم  مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان کتاب« پدافندهوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس،جلد۵- تهیه وتنظیم سرهنگ محمد اسکندرلو»-موجود در قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیاء(ص)آجا صفحه ۵۲

۱۲- در این خصوص مقاله ای تحت عنوان «ثمره شیرین وحدت »در مجله صف شهریور۱۳۹۰شماره ۳۶۹ صفحه ۳۶ الی ۳۸ منتشر شد که در این قسمت از بخشهایی از آن بهره گرفته شده است.

۱۳- جلد ششم  مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان کتاب« پدافندهوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس،جلد۶- تهیه وتنظیم سرهنگ محمد اسکندرلو»-موجود در قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیاء(ص)آجا-صفحه ۲۲۹ و ۲۳۱

۱۴- سالها بعد با درجه سرهنگی ستاد و مسئولیت فرماندهی یکی از گروههای پدافندهوایی به افتخار بازنشستگی نائل شد

۱۵- فایل صوتی مصاحبه با سرهنگ بازنشسیته حسین صفری ابهری

۱۶- صف-شهریور ۱۳۹۰-شماره۳۶۹ –صفحات ۳۶ الی۳۸  همچنین فایل صوتی مصاحبه با سرهنگ  بازنشسته حسین صفری ابهری

۱۷- مصاحبه سردار محمد حسن منصوریان با مجله صف-شهریور ۱۳۹۰-شماره ۳۶۹ –ص۲۶

۱۸- نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران

۱۹- جلد ششم  مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان کتاب« پدافندهوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس،جلد۶- تهیه وتنظیم سرهنگ محمد اسکندرلو»-موجود در قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیاء(ص)آجا-صفحه ۲۳۲

۲۰- فایل صوتی مصاحبه با سرهنگ بازنشسته سید جلال مطهری