کسب کرامت از دیدگاه امام رضا(ع)

 یازدهم ماه ذیقعده مصادف با سالروز ولادت حضرت علی بن موسی الرضا (ع) است که نمونه واقعی از کرامت انسانی است و از اول ماه ذی‌القعده تا روز ولادت امام رضا (ع) به عنوان دهه کرامت نامگذاری شده است. موضوع و سیره‌ای که در زندگی امام رضا (ع) به آن بسیار پرداخته شده و مشهود است و طبق سخنان و احادیث دینی برای به دست آوردن کرامت، باید ولایت مطلق خداوند را در جهان پذیرفت و در هر حال با رعایت تقوی از او پیروی کرد.

از دیدگاه امام رضا (ع) یکی از راه‌های کسب کرامت؛ تقوا وعمل به فرامین الهی است. از ابراهیم بن عباس صولی نقل شده است: «.. مردی به ایشان گفت: به خدا سوگند که بر روی زمین بزرگوارتر و شریف‌تر از پدرانت یافت نمی‌شود. امام رضا (ع) فرمود: تقوا آنان را شرافت بخشیده…»

امام رضا (ع) در تکریم و احترام به دیگران به خصوص اقشار ضعیف، اهتمام بسیاری داشتند. یاسر خادم امام رضا (ع) درباره بخشی از رفتار و سلوک ایشان می‌گوید: «هرگاه امام تنها می‌شد و از مسائل روزمره فارغ می‌گردید، اعضای خانواده و اطرافیان را گرد می‌آورد؛ با آنان سخن می‌گفت و انس و الفت می‌گرفت و هرگاه بر سر سفره حاضر می‌شد، خرد و کلان و حتی خدمتکاران را فرا می‌خواند.» فراتر از رفتار والای انسانی مذکور، رفتاری است که یاسر خادم در روایتی دیگرمی‌گوید که «امام به خدمتگزاران و کارگران می‌فرمود: اگر من بالای سرتان بودم و شما در حال خوردن غذا، برنخیزید تا غذایتان پایان پذیرد. بسا می‌شد که امام (ع) برخی از ما را برای کاری فرامی‌خواند، و ما عرض می‌نمودیم: مشغول خوردن غذاست. می‌فرمود: او را واگذارید تا غذایش را بخورد.»

امام رضا (ع) در دوره و عصری چنین تعاملی را با اعضای خانواده و اطرافیان برقرار می‌کرد که مناسبات اخلاقی و حقوقی به گونi دیگری رقم می‌خورد. بندگان و کنیزان در این نظام جاهلی از هیچ اختیار و حقی برخوردار نبودند و جرأت نزدیک شدن به اربابان را نداشتند؛ اما در خانۀ امام رضا (ع) برسر سفرۀ کرم ایشان می‌نشستند و امام رضا (ع) با اظهار محبت به آنان اعلام می‌کرد که شما هم انسان هستید و باید از حقوق اخلاقی و انسانی برخوردار گردید و اگر غیر از این باشد، به شما هم ستم شده است.

آنچه معیار و شالودi اخلاق همزیستی حضرت امام رضا (ع)، به خصوص در روابط با طبقات محروم قرار گرفته است؛ اصل کرامت است. از دیدگاه امام رضا (ع) که همان دیدگاه قرآن است، هر انسانی دارای شأن و منزلت خدادادی است.

کلام امام رضا (ع) بیانگر کرامت و اصالت حقوق انسانی است. از نظر امام رضا (ع)، انسان آزاد است و احتیاجات اقتصادی نمی‌تواند او را برده کسی سازد و آزادی خدادادی او را سلب کند اگرچه مسلمان نباشد. این نگرش در رفتار امام رضا (ع) با دیگران به خصوص محرومان که بیشتر در معرض تحقیر و آسیب‌های ناشی از آن قرار دارند، تجلی یافته است. چرا که در پرتو اخلاق مبتنی بر کرامت است که انسان شخصیت خود را می‌یابد، مقام خود را می‌شناسد و مبدأ حرکت‌های سازنده فردی و اجتماعی می‌شود. در مقابل، رفتارهای تحقیرآمیز و در نظر نداشتن جایگاه و شخصیت انسانی منجر به عقدۀ حقارت و از بین رفتن عزت نفس و دیگر پیامدهای زیان بارمی‌شود.

یکی دیگر از مصادیق تکریم انسان‌ها در سیرۀ امام رضا (ع)، حفظ آبروی افراد در هنگام بخشش است. یکی از موقعیت‌هایی که عزت نَفس و کرامت انسان‌ها تهدید می‌شود؛ هنگامی است که فرد به ویژه افراد متمکن در شرایط ویژه، نیازمند مبلغ اندکی می‌گردند. معمولاُ مطرح نمودن نیاز و درخواست کمک از سوی چنین افرادی برایشان گران و دشوار است! شخصی به نام «یسع بن حمزه» می‌گوید: «به همراه جمعیت فراوانی در محضر امام رضا (ع) بودم و با ایشان گفتگو می‌کردم. مردم نیز از احکام شرعی و حلال و حرام می‌پرسیدند. در این میان شخصی وارد شد. پس از عرض سلام، خود را معرفی کرد و گفت از پیروان شما هستم که از دیار خود به حج مشرف شده‌ام و اکنون هزینه راهم را گم کرده‌ام. از شما درخواست کمک دارم تا به شهرم برسم، و چون مستحق دریافت صدقه نیستم، پس از رسیدن به دیارم آن مبلع را از طرف شما صدقه خواهم داد. در این هنگام، امام رضا (ع) از او دلجویی کرد و از وی خواست تا بنشیند. قدری گذشت و افراد حاضر در جلسه، به جز سه تن از مجلس برخاستند و رفتند. در این هنگام، امام به اتاق دیگر رفت. پس از دقایقی، دستان مبارکش را از بالای در خارج نمود و فرمود: آن مرد خراسانی کجاست؟ عرض کرد: اینجا هستم. فرمود: این دویست دینار را بردار و برای سفر و نیز دیگر مخارج صرف نما و لازم نیست از سوی من صدقه دهی. اکنون بیرون برو تا همدیگر را نبینیم. یکی از حاضران پرسید: فدایت گردم، به او نیکی کردید ومبلغ زیادی بخشیدید. چرا روی از او پنهان نمودید؟ فرمود: هرگز دوست نداشتم رنجش درخواست را در چهره او ببینم.»

حجت‌الاسلام و المسلمین معصومی در گفت‌وگو با ایسنا، درباره کرامت و شاخص‌های آن اظهار کرد: کرامت به معنای دوری از پستی و فرومایگی است و روح بزرگوار و منزه از هر پستی را کریم گویند. کرامت در مقابل دنائت، ذلت و خواری است و برای رسیدن به قله بلند کرامت باید به سلاح تقوا و پرهیزگاری مجهز گشت، و تقوا آن است که انسان از هر چه که او را به گناه وا می‌دارد، دوری نماید.

کرامت در قرآن

وی گفت: شاخص‌ترین آیه برای پیگیری موضوع کرامت انسان، آیه هفتادم سوره مبارکه اسرا است که می‌فرماید: «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً: ما آدمیزادگان را گرامی داشتیم و آنها را در خشکی و دریا (بر مرکب‌های راهوار) حمل کردیم و از انواع روزی‌های پاکیزه به آنان روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کرده‌ایم، برتری بخشیدیم».‌

این عضو هیأت مدیره انجمن علمی مهدویت حوزه گفت: قرآن کرامت در انسان را به دو گونه تقسیم می‌کند؛ کرامتی ذاتی یا هستی شناسی، کرامت اکتسابی یا ارزش شناختی، کرامت ذاتی. مقصود از کرامت ذاتی آن است که خداوند انسان را به گونه‌ای آفریده است که در مقایسه با برخی موجودات دیگر از لحاظ ساختمان وجودی، از امکانات و مزایای بیشتری برخوردار است و یا تنظیم و ساختار امکاناتش به شکل بهتر صورت پذیرفته و در هر حال از دارایی و غنایی بیشتری برخوردار است. کرامت ذاتی خود به دو شکل ظاهری و معنوی تحقق یافته است؛ تکریم ظاهری مثل: ایستاده راه رفتن، خوردن و آشامیدن با دست، قدرت بر نوشتن، اعتدال مزاج، خوش ترکیبی، تسلط بر طبیعت، تهیه اسباب معاش و …

کرامت اکتسابی

معصومی تاکید کرد: مقصود از کرامت اکتسابی، دستیابی به کمال‌هایی است که انسان در پرتو تقوا، ایمان و عمل صالح، خود به دست می‌آورد. این نوع کرامت برخواسته از تلاش انسان بوده و معیار ارزش‌های انسانی و ملاک تقرب در پیشگاه خداوندی است. با این کرامت است که می‌توان واقعاً انسانی را بر انسان دیگر برتر دانست. همه انسان‌ها استعداد رسیدن به این کمال و کرامت را دارند، ولی برخی به آن دست می‌یابند و برخی فاقد آن می‌مانند.

گستره کرامت

وی ادامه داد: بنابراین انسان علاوه بر کرامت ذاتی، می‌تواند از کرامت اکتسابی نیز بهره‌مند شود، در صورتی که عقل انسان تحت ایمان، تقوا و عمل صالح قرار گیرد و آن گاه است که این انسان، شایستگی پیدا می‌کند که قدم در مسیر تکاملی الی الله گذاشته و با تلاشی گسترده به جایی برسد که حتی فرشتگان مقرب درگاه الهی هم نتوانستند پا در آن مکان بگذارند.

شاخص‌های کرامت در فرد و اجتماع

معصومی در ادامه با تاکید شاخص‌های کرامت انسانی گفت: شاخص فردی؛ توجه به تعالی نفس و تلاش برای تقرب الهی؛ بدون انتظار تشکر از دیگران خود فردی شکرگزار باشد؛ وسعت نظر و داشتن اندیشه بلند و پویا؛ اختصاص بخشی از دارایی‌های مادی و معنوی خود به نیازمندان؛ کمک به دیگران و انجام کارهای نیکو و خداپسند؛ عدم دلبستگی مادی و آخرت جویی؛ خود را به غفلت زدن از خطای دیگران به منظور اصلاح؛ تحمل فراوان و حلم و بردباری همراه با آزادگی و بزرگ‌منشی؛ اطاعت و بندگی خالصانه خدا یا همان مسلمانی؛ داشتن نیروی بازدارنده نفس از خطاها و معاصی؛ گفتار مطابق با واقع؛ باور و اعتماد به خود در پرتوی اندیشه الهی؛ قدرت روحی بالا در مواجه با مسائل با اعتماد به وعده الهی؛ عقل‌گرایی؛ بی‌آلایشی توأم با زیرکی و پرهیز از نیرنگ؛ کمک به دیگران و دستگیری از آنها همراه با از خودگذشتگی و ایثار؛ تأمین رفاه، امنیت بهداشتی و سلامت روانی؛ کلام نرم و مؤدبانه توأم با بکارگیری صحیح و بجای عبارات و کلمات؛ رفتار متواضعانه و شایسته همراه با چهره بشاش؛ برخورداری از روح و روان آرام توأم با عطوفت و مهربانی با دیگران.

وی در ادامه با اشاره به شاخص‌های اجتماعی کرامت گفت: از جمله شاخص‌های اجتماعی کرامت؛ عبور از منافع شخصی و مقدم داشتن دیگران به منظور توجه به منافع جمعی؛ هر چه برای خود می‌پسندد برای دیگران هم بپسندند؛ توجه به مدیریت زمان و رعایت وقت دیگران؛ توجه ویژه به اجتماع و پرهیز از منافع شخصی؛ اطعام و پذیرایی به موقع از دیگران؛ حفظ دوستی‌های قدیمی به جهت قوام و توسعه ارتباط در اجتماع؛ خدمت رسانی نسبت به هم نوعان؛ توجه به وظایف و احترام به قوانین و مقررات اجتماع؛ افزایش مشارکت با انگیزه تعالی اجتماع.

ایسنا