دکتر محمد مهدی‌نژاد نوری: دنیا به سمت انتشار آزاد اطلاعات علمی پیش رفته است
معاون علمی آستان قدس رضوی گفت: انتشار آزاد اطلاعات علمی اعم از پایان‌نامه و رساله کار بسیار خوبی است و دنیا به سمت انتشار آزاد اطلاعات علمی پیش رفته است.
میعاد بادپا؛ پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران که با نام اختصاری ایرانداک بین دانشجویان شهرت یافته است، اقدام به انتشار پایان‌نامه‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی کرده است که تا پیش‌ازاین برای جلوگیری از انتشار مقالات یا پایان‌نامه‌ها، متقاضیانی که نیاز به دسترسی به اسناد علمی داشتند باید به کتابخانه یا مراکز اسناد علمی دانشگاه خود مراجعه کرده و صرفاً می‌توانستند بخشی از متن موردنیاز خود را یادداشت‌برداری کنند و حتی اجازه عکس‌برداری از مقالات و پایان‌نامه‌ها وجود نداشت.
در همین راستا با دکتر محمد مهدی‌نژاد نوری، معاون علمی آستان قدس رضوی، معاون اسبق پژوهشی وزارت علوم و استاد دانشگاه صنعتی مالک اشتر گفتگو کردیم. این مصاحبه در دو بخش تنظیم شده است که در ادامه بخش اول مصاحبه را آورده‌ایم.
زکات علم نشر علم است
آنا: نظر شما درباره انتشار آزاد پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی چیست؟
مهدی‌نژاد: انتشار آزاد اطلاعات علمی اعم از پایان‌نامه و رساله کار بسیار خوبی است؛ «زکاتُ العِلمِ نَشرُهُ» شعار اسلامی است. حقوق مالکیت که موردتوجه عده‌ای قرار می‌گیرد بر دو قسم مادی و معنوی است؛ برای مثال در بعد معنوی، اگر کسی از اثر دیگری نقل و یا استفاده کند اخلاقاً ملزم به ذکر منبع می‌باشد. این سنت حسنه‌ای است که نام و نشان ناشر به‌درستی در جامعه منتشر شود و به‌نوعی کار خوب یا امر معروف است. اگر کسی بخواهد از اثر منتشرشده استفاده کند و مؤلف و یا ناشر هزینه‌ای بابت اثرش بخواهد بحث دیگری است که حتماً باید رضایت مؤلف جلب شود.
آنا: انتشار آزاد اطلاعات در دنیا به چه صورت است؟
مهدی‌نژاد: در گذشته تکثیر کتاب، کاغذ و یا در دسترس قرار دادن آن‌ها هزینه بالایی داشت و گاهی نیاز به‌صرف زمان، جستجو فراوان و برخی هزینه‌های جانبی مانند هزینه پست برای ارسال مقاله، نشریه و یا متن علمی وجود داشت. مثلاً ارسال متون علمی، از کارهایی بود که کتابخانه انگلیس British Library انجام می‌داد. مثلاً خودم در جایی‌که بودم بعضی از مقالات را با داشتن کوپن یونسکو و یا ودیعه دریافت می‌کردم لذا پس از تماس و یا دورنگاری، ظرف ۴۸ ساعت، مقالات و متون علمی از British Library با پست پیشتاز برایم ارسال می‌شد که البته پولی هم دریافت می‌کردند. این تبادلات یک هزینه‌هایی داشت و باید پرداخت می‌شد.
بنابراین در امر و قانون کلی، انتشار آزاد اطلاعات علمی کار بسیار خوبی است و دنیا هم به این سمت‌وسو رفته است.
همه اسناد در سایت‌ها و پایگاه‌های داده جهانی وجود ندارند
آنا: آیا انتشار آزاد تمامی اطلاعات در دنیا رایج است یا اینکه بخشی از اطلاعات منتشر می‌شود؟
مهدی‌نژاد: بخش زیادی از اطلاعات علمی دنیا در دسترس است؛ اما هم‌زمان یک سری اطلاعات هم روی سایت‌ها و پایگاه‌های داده جهانی وجود ندارد. اگر مثلاً به پایگاه اطلاعاتی science direct و یا پایگاه‌های معتبر علمی دیگر سر بزنیم متوجه خواهیم شد که همه مقالات و متون علمی رایگان نیستند و برای دانلود برخی از اطلاعات باید پس از عضویت در آن سایت، هزینه پرداخت شود.
البته در دنیا کتاب‌های مجانی به‌صورت دیجیتال زیاد است؛ اما دریافت بعضی از این اطلاعات نیازمند پرداخت هزینه است. مثلاً در سایت آمازون برای دریافت کتاب باید پول پرداخت کنیم. پس این نوع هم وجود دارد که یک سری اطلاعات علمی، مکتوبات و یا انتشارات به شکل کلی در اختیار دنیا قرار می‌گیرد. مطلق این‌ها نیست؛ اما سمت‌وسوی عمده انتشارات علمی به‌سوی انتشار آزاد اطلاعات است.
پایان‌نامه‌های در ارتباط کامل با صنعت که منشأ اثر واقعی در کشور ایجاد کرده باشد، کم‌اند
آنا: وضعیت پایان‌نامه‌های کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا می‌توان همه پایان‌نامه‌ها را به‌صورت آزاد منتشر کرد؟
مهدی‌نژاد: در مورد وضعیت کشور خودمان باید بگویم الآن تقریباً (البته استثنائاتی هم وجود دارد) آنچه در ایرانداک بهعنوان پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی بارگذاری شده، تقریباً طرح‌هایی با رویکرد دانشگاهی است. بندرت در پایان‌نامه‌های دانشگاهی اثری پیدا می‌شود که در ارتباط کامل با صنعت بوده و منشأ اثر واقعی در جامعه ایجاد کرده باشد.
دانشگاه‌ها باید به پایان‌نامه‌هایی روی بیاورند که در جامعه تأثیرگذار باشد. مثلاً می‌گوییم پژوهش‌های دانشگاهی باید در خدمت جامعه باشد. آثاری که بهعنوان پایان‌نامه در اختیار ایرانداک قرار دارد، عمدتاً مباحث نظری هستند و گاهی بحث‌های آزمایشگاهی هم رویکرد درون دانشگاهی دارند و به سفارش کسی نبوده که تبدیل به محصول، فرآیند و یا اصلاح امور جامعه شده باشد.
انتشار آزاد نباید به معنای انتشار همه پایان‌نامه‌ها باشد
آنا: ازنظر شما چه رساله یا پایان‌نامه‌هایی نباید به‌صورت آزاد منتشر شوند؟
مهدی‌نژاد: انتشار آزاد نباید به معنای انتشار همه پایان‌نامه‌ها باشد. برخی پایان‌نامه‌ها یا رساله‌ها حاوی اطلاعات محرمانه است. برای مثال برخی ارگان‌ها به دانشجویان هزینه‌هایی پرداخت می‌کنند و دانشجو برای ارگان طرح پژوهشی را انجام می‌دهد و نهایتاً نتایج را به ارگان مربوطه و دانشگاه خود ارائه می‌دهد. در این موارد انتشار آزاد اطلاعات ممکن است به ضرر ارگان طرف قرارداد تمام شود. برای مثال وزارت نفت یا وزارت نیرو پروژه‌ای را با پرداخت هزینه به فرد یا دانشجویی محول می‌کند. این شخص طرح را به پایان رسانده و نتایج آن تبدیل شده به اصلاح سیستم توزیع وزارت نفت یا سیستم توزیع برق وزارت نیرو که این اسناد، اسناد بسیار باارزشی است. دانشجو نهایتاً داده‌های واقعی ایجاد کرده و این داده‌ها در چند شرکت استفاده و از آن بهره‌برداری می‌شود و هزینه‌هایی به دست می‌آید. اگر چنین اطلاعات محرمانه‌ای را منتشر کنیم به‌نوعی برای این شرکت‌ها و ارگان‌ها رقیب تراشی می‌شود. رقیبی که بدون هیچ هزینه کردی تمام دستاوردهای این گروه را مورداستفاده قرار می‌دهد.
یا مثلاً دانشجویی در مورد وضعیت ازدواج و طلاق و یا ناهنجاری‌های اجتماعی با اجازه مقامات مسئول قضایی تحقیقاتی را انجام می‌دهد و اعداد و ارقامی را به دست می‌آورد. این اعداد و ارقام ممکن است محرمانه باشد. مثلاً خیلی ساده بگویم اگر یک قاضی بخواهد پرونده‌ای را قضاوت کند، مجبور است تمام اسناد و مدارک محرمانه آن پرونده را چه دل‌خراش باید ببیند؛ اما نمی‌توان این اسناد را در منظر و مرئی عموم مردم قرار داد؛ ممکن است این اسناد با روح جامعه سازگاری نداشته باشد.
در بعد مثبت این قضیه را هم زیاد داریم. اسنادی که از ارزش مادی بسیار بالایی برخوردارند و یا صاحب اثری دارند که این آثار در زندگی آن‌ها تأثیر می‌گذارد را باید با یک ملاحظات و ترتیباتی در اختیار عموم قرار داد.
آنچه ایرانداک بر روی سایت خود منتشر کرده، شاید ۲ درصد شامل موارد غیرقابل‌انتشار باشد، لذا همین درصد کم هم باید موردتوجه قرار بگیرد. این حالت در سایت‌های خارجی همانند اینتل و سایت‌های دیگر دیده می‌شود. لذا سایت‌های بین‌المللی هم اطلاعات محرمانه‌ای را بارگذاری نکرده‌اند.
عمده مطالبی که ایرانداک منتشر می‌کند، باعث دسترسی آسان‌تر محقق می‌شود و درواقع بخشی از هزینه‌های بی‌مورد را حذف می‌کند. الآن اگر از مسئولین ایرانداک سؤال کنید که از صدها هزار سند علمی منتشرشده در سایت، در طول سال به چند سند مراجعه می‌شود، بگویند تعداد محدود پانصد یا هزار عنوان مراجعه شده است.
انتشار رایگان پایان‌نامه‌ها، جلوی حبس اطلاعات در کنج کتابخانه‌ها را گرفت
آنا: آیا با انتشار رایگان پایان‌نامه موافقید؟
مهدی‌نژاد: در حال حاضر دانلود برخی پایان‌نامه و برخی متون رایگان شده است؛ اما قبلاً که پولی بود، افراد معدودی رغبت به دانلود اسناد و متون می‌کردند و عمدتاً حبس اطلاعاتی انجام می‌شد.
اطلاعاتی که در عمل کسی هم به آن توجه نداشت، با انتشار آزاد پایان‌نامه‌ها مورداستفاده افراد بیشتری قرار می‌گیرد. در این صورت ممکن است افراد بسیاری به آن سر بزنند اما اگر پولی باشد یا رغبت کم می‌شود و یا به‌هیچ‌وجه افراد به آن سر نمی‌زند.