نخستین قربانیان نهنگ آبی در ایران
امیرحسین خواجوی| نهنگ آبی در ایران هم قربانی گرفت. دو دانش‌آموز اصفهانی ظهر شنبه تحت‌تأثیر این بازی اقدام به خودکشی کردند که یکی از آنها در دم جان سپرد. این را آخرین مکالمات ضبط شده این دو دختر نوجوان نشان می‌دهد. آنها لحظاتی قبل از سقوط مرگبار در پیام کوتاهی برای خانواده‌هایشان بازی آنلاین نهنگ آبی را دلیل پایان دادن به زندگی خود اعلام کردند و پس از آن از پل روگذری به پایین پریدند. دختر ١٥ساله در این حادثه کشته شد و نفر دیگر با جراحات و شکستگی‌های شدید به بیمارستان منتقل شد که بنابر اعلام مسئولان انتظامی اصفهان وضع رضایت‌بخشی ندارد.
سقوط مرگبار در اصفهان
سردار مهدی معصوم بیگی، فرمانده انتظامی استان اصفهان با اعلام خبر سقوط مرگبار دو نوجوان اصفهانی که ظهر شنبه در یکی از اتوبان‌های این شهر اقدام به خودکشی کرده بودند، دراین‌باره توضیح داد: «درپی اعلام مرکز فوریت‌های پلیسی ١١٠ مبنی بر سقوط دو دختر نوجوان از پل روگذر در شهر اصفهان، تیم فوریت‌های پلیسی بلافاصله به محل اعزام شد. در اثر این حادثه یک دختر ١٥ساله در همان محل حادثه فوت کرد و نفر دیگر که ١٦سال داشت به شدت مجروح و به بیمارستان منتقل شد که براساس گزارش‌های موجود حال این دانش‌آموز مجروح نیز وخیم اعلام شده است.» فرمانده انتظامی استان اصفهان درباره علت خودکشی این دو دختر دانش‌آموز هم گفت: «این دو نوجوان قبل از پرت‌کردن خود توسط یک دستگاه ضبط‌صوت، با خانواده خود خداحافظی کرده و علت این کار را انجام بازی آنلاین نهنگ آبی در فضای مجازی اعلام کرده‌اند. نوجوان مجروح شده نیز در صحبت‌های کوتاهی اعلام کرده که تحت‌تأثیر این بازی دست به این اقدام زده است.» او همچنین با اشاره به هشدارهای مکرر پلیس درخصوص شیوع این بازی در کشور گفت: «این بازی در کشورهای مختلف قربانی گرفته و تأثیر بسیاری بر ذهن دارد و افراد را وادار به رفتارهای پرخطری همچون خودزنی و خودکشی می‌کند. پدر و مادرها این را بدانند که فضای مجازی در برخی مواقع از فضای واقعی خطرناک‌تر است و باید مراقب فعالیت‌ها و استفاده فرزندانشان باشند.»
نوجوان‌ها دوستدار دیده شدن
و قهرمان‌سازی هستند
اما این برای نخستین‌بار پس از انتشار چالش نهنگ آبی است که نوجوانان ایرانی هدف این بازی مرگبار قرار گرفته‌اند. همزمان با شیوع و انتشار این بازی در کشورهای مختلف، از سوی مسئولان انتظامی، کارشناسان فضای مجازی و برخی روانشناسان هشدارهایی درخصوص پیامدهای جبران‌ناپذیر این بازی و خطرات شیوع و انتشار آن در بین کاربران ایرانی شبکه‌های مجازی مطرح شد، اما آذر جهرمی، وزیر ارتباطات کشورمان در واکنشی اینستاگرامی به حواشی ایجاد شده درخصوص بازی «نهنگ آبی اعلام کرده بود: «که این بازی در بسیاری از فروشگاه‌های نرم‌افزار حذف شده و به طریق معمول از ایران هم قابل دسترسی نیست.» او در همان پست به صراحت اعلام کرده بود، هرچند شبکه اجتماعی«VK» در ایران مسدود است، اما مذاکرات برای عدم اشاعه خشونت از طریق این شبکه اجتماعی با مدیران آن آغاز شده و برای این موضوع تلاش می‌کنیم. با وجود این بازی نهنگ آبی وارد ایران شد و قربانی هم گرفت. قربانی‌هایی که به گفته فریده صدیق افشار، روانشناس اجتماعی پیش‌تر در خانواده‌ها به دلایل مختلفی در معرض خطر خودکشی قرار گرفته‌اند. او معتقد است بروز چنین اقداماتی از سوی نوجوانان در نتیجه پرورش و تربیت در خانواده‌های آسیب‌زاست. خانواده‌هایی که به دلایل مختلف به نیازهای عاطفی، روانی و شخصیتی فرزندانشان بها نمی‌دهند: «عدم‌توجه خانواده‌ها به نیازهای روحی و روانی، زمینه‌ساز اختلالات روانی فرزندان است. این اختلالات در سنین نوجوانی بروز می‌کند. درا ین سن بچه‌ها دوستدار دیده شدن و قهرمان‌سازی هستند. در چنین شرایطی کافی است، بازی‌ای مثل نهنگ آبی با ترفندهای خاصش روان بچه‌ها را تسخیر کند. شاید این بازی در مواردی زمینه‌ساز خودکشی باشد، اما تجربه نشان داده خودکشی عوامل اصلی و زمینه‌ای متعددی دارد که یک‌شبه به وجود نمی‌آید.» او ادامه می‌دهد: «خشونت در بین کودکان و نوجوانان رو به افزایش است. درواقع کودکان ما خشونت را آموزش می‌بینند. مهرورزی و گذشت در رفتار والدین وجود ندارد و فرزندان هم همین رفتار را فرا می‌گیرند. خودکشی کردن در بازی نهنگ آبی آخرین حلقه، زنجیره‌ای است که از خانواده آغاز می‌شود.»
رنج خودکشی در ایران رو به افزایش است
از سوی دیگر اما محسن رازافشار معتقد است، رنج خودکشی در ایران رو به افزایش است و حادثه اصفهان هم نمودی از این افزایش خودکشی است. به گفته این روان‌پزشک و عضو هیأت علمی دانشگاه افزایش و گرایش جوانان و نوجوانان به خودکشی به دلیل افسردگی است که به دلایل مختلفی در این سال‌ها در جامعه ایرانی رخنه کرده است: «افسردگی یکی از عوامل اصلی و زمینه‌ساز خودکشی است که طی سال‌های اخیر با شیب تندی در جامعه به‌خصوص در بین جوانان و نوجوانان دیده می‌شود. دلایل این موضوع هم چندان پنهان نیست. وجود رانت‌های مختلف، اختلاف طبقاتی لجام‌گسیخته، شرایط نابرابر اجتماعی، توزیع نامناسب ثروت و عواملی از این دست باعث می‌شود که آینده روشنی پیش‌روی این قشر وجود نداشته باشد. همین کنکور اخیر و حواشی آن برای داوطلب آن‌که عمدتا از نوجوانان و جوانان کشور هستند چه پیامدهای روانی به دنبال دارد؟ سرخوردگی که شاید سال‌ها با آنها همراه باشد. شرایط اقتصادی و فرصت شغلی هم برای همه به یک میزان مهیا نیست. در چنین شرایط بازی‌ای مثل نهنگ آبی می‌تواند تسریع‌کننده باشد. انبوهی از فشارها و رفتارهای اجتماعی که در آن از اختلاس، رانت تا قانون‌شکنی وجود دارد، در این شرایط یک نوجوان تحت‌تأثیر این بازی اقداماتی را انجام می‌دهد که شاید در نگاه اول برای مخاطب عام جای سوال و تعجب داشته باشد، اما با دقیق‌شدن بر عوامل زمینه‌ساز، بروز چنین رفتاری نه‌تنها دور از ذهن نیست، بلکه قابل‌پیش‌بینی هم هست.»
این روانشناس در ادامه صحبت‌هایش به «شهروند» می‌گوید: «همیشه عوامل ژنتیکی و زمینه‌های فامیلی در بروز اختلالات روانی تعیین‌کننده نیستند. در دوران پست‌مدرن این عصر، شرایطی اجتماعی در کشور ما حاکم است که گرایش به خودکشی را بیشتر می‌کند.»
آغاز چالش نهنگ آبی
این بازی خطرناک یا به عبارت دقیق‌تر «چالش نهنگ آبی» از اواسط سال ٢٠١٣ در یک شبکه اجتماعی روسی با نام (VKontakte) آغاز شد. این شبکه اجتماعی که چیزی شبیه به فیس‌بوک است، کاربرانش در کشورهای روسیه، اوکراین، مولدوای و قزاقستان را با ترفندهای خاصی به انجام مراحل غیرعادی این چالش تشویق می‌کرد و درنهایت از آنها می‌خواست تا به زندگی خود پایان دهند، اما این چالش به سرعت فراگیر شد و پس از مدتی چندین خودکشی مشابه در ارتباط با این بازی باعث شد تا پلیس روسیه پیگیری این موضوع را آغاز کند. از نوامبر‌سال ۲۰۱۵ تا آوریل سال ۲۰۱۶ میلادی ۱۳۰مورد اقدام به خودکشی در ارتباط با بازی نهنگ آبی در روسیه ثبت شد. هفدهم ژوئیه سال ٢٠١٧ دادگاهی در استان تیومن روسیه، فیلیپ بودیکین ۲۲ ساله را به اتهام ترغیب دو نوجوان صرب در جریان چالش نهنگ آبی مجرم شناخت و به ۳سال و چهار ماه زندان محکوم کرد. رسانه‌های روسی او را یکی از مغزهای متفکر این چالش مرگبار معرفی کردند. به گزارش رسانه‌های روسی فیلیپ بودیکین چند روز پیش از بازداشت، در دفاع از خود گفته بود: «می‌خواستم جامعه را از آشغال‌های بیولوژیک (زیستی) پاک کنم. من فقط به چند نفر توضیح دادم که بهتر است بمیرند. خودشان تصمیم گرفتند و هیچ‌کس آنها را مجبور نکرده بود.» اما این بازی مرگبار به سرعت به کشورهای دیگر سرایت کرد. مرگ چند نوجوان هندی که تحت‌تأثیر این بازی اقدام به خودکشی کرده بودند، باعث شد تا دادگاه عالی دهلی‌نو خواستار مسدودشدن دسترسی کاربران به چالش نهنگ آبی شود. همزمان چند حادثه مشابه در فرانسه هم بر نگرانی از شیوع این چالش مرگبار افزود، اما نحوه عضویت و آغاز مراحل این بازی هم کار چندان سختی نیست. در این چالش اینترنتی ۵۰مرحله‌ای از مخاطبان خواسته می‌شود، که هر روز کار مشخصی انجام دهند و در پایان، عکسی از خود را بفرستند تا بتوانند وارد مرحله بعدی این بازی شوند. نخستین مرحله این چالش کشیدن یک نهنگ آبی روی دست است و پس از آن از کاربر خواسته می‌شود، تا لب خود را ببرد، روی دست خود با چاقو کلمه‌ای را حک کند و یا بالای یک ساختمان مرتفع با پاهای آویزان از خود عکس بیندازد. مراحل این چالش به طرز عجیبی روان مخاطبان را هدف قرار می‌دهد و با استفاده از ترفندهای روانشناسانه آنها را مجبور به انجام اقداماتی می‌کند که در حالت عادی از یک انسان طبیعی انتظار نمی‌رود. درنهایت هم آخرین مرحله این چالش با عنوان آزادی و رهایی باعث سقوط مرگبار مخاطبان می‌شود.