گفت‌وگو با سفیرترکیه به مناسبت اولین سالگرد کودتا
گولن با شعار طرفداری از محرومان مغز مردم را شست‌و شو داده بود/ تجدیدنظر جدی در ساختار اطلاعاتی ترکیه صورت می‌گیرد/ آنکارا به دنبال بهره‌برداری اقتصادی از بحران قطر نیست!
کودتای ۱۵ جولای ترکیه به دلیل داشتن ابعاد گسترده همچنان دارای لایه‌های پنهان است که این موضوع موجب شد تا گزارش کمیسیون بررسی کودتا به تازگی تکمیل شود که اصلاح ساختار اطلاعاتی ترکیه در آن مورد اشاره قرار گرفته است.
یک سال از «کودتای ۱۵ جولای ترکیه» می‌گذرد اما همچنان با حجم عظیمی از پرسش‌ها و وقایعی روبه‌رو هستیم که از ۱۲ ماه گذشته تاکنون بدون پاسخ باقی مانده‌اند. از نقش دولت‌ها گرفته تا طرح‌ریزی آن توسط «جریان گولن»، همگی باعث شد تا نهایتاً انتقادهای اتحادیه اروپایی به دلیل بازداشت‌های گسترده در ترکیه به بالاترین حد خود برسد عده‌ای معتقد هستند که سناریوی ۱۵ جولای از قبل طراحی شده بود و دسته‌ای دیگر این نظریه را کاملاً مردود ارزیابی کردند. حتی انتقادهایی به سرویس اطلاعاتی ترکیه (میت) و سایر نهادهای امنیتی در داخل این کشور صورت گرفته بود که همگی آن تاکنون جزئی از ابعاد پنهان و مبهم «پرونده کودتا» به شمار می‌رود.
در این بین اتفاق‌های دیگری هم رخ داد؛ به عنوان مثال به هم‌ریختگی‌ها عملیات‌های تروریستی توسط داعش در خاک ترکیه افزایش پیدا کرد و در راستای آن ترکیه بر اساس داده‌های خود «پ.ک.ک» و جریان‌های کردی سوریه را بانی و مجری این عملیات‌ها اعلام می‌کند که دامنه مبارزه با این طیف از کردها را تا زمین بازی سوریه گسترش می‌دهد.
حتی تنش میان قطر و عربستان که از حدود یک ماه پیش نمایان شده است باعث شد تا بازیگری ترکیه و نقش این کشور مجدداً در سطح اخبار رسانه‌های دنیا مورد واکاوی و بررسی قرار گیرد. چراکه آنکارا در حالت فعلی به عنوان یکی از متحدان جدی و اصلی دوحه قلمداد می‌شود.
این حجم از تحولات، در آستانه اولین سالگرد کودتای ۱۵ جولای ترکیه مدلی از بررسی بومی را می‌طلبد که برای واکاوی آن بهتر است تا از دریچه نگاه آنکارا مورد تحلیل قرار بگیرد. از این منظر برای درک بهتر و نگاهی به تفکر بومی در خصوص این وقایع به گفت‌وگو با «رضا حاکان تکین» سفیر جمهوری ترکیه در ایران پرداختیم.
وی معتقد است که ابعاد پنهان کودتا به دلیل عمق نفوذ جریان گولن در تمامی سطوح و نهادهای مهم و اساسی ترکیه باید به صورت جزء به جزء بررسی شود و تاکید دارد که اصلاح سیستم و ساختار امنیتی و اطلاعاتی ترکیه پس از کودتای ۱۵ جولای، تصمیم بسیار مهمی و ضروری است که از سوی پارلمان این کشور اتخاذ شده است.
در ادامه مشروح این گفت‌وگو از نظر خواهد گذشت.
ایلنا: با گذشت یک سال از کودتای ۱۵ جولای ترکیه، دیدگاه آنکارا نسبت به این کودتا همچنان تغییر نکرده و بر مواضع خود اعم از هدف قرار دادن فتح‌الله گولن و ادامه بازداشت‌ها اصرار دارد. در حالت فعلی حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان چه تفسیری پس از یک سال و بعد از بررسی ابعاد مختلف کودتا ارائه می دهد؟
حاکان تکین: همچنان هیچ تردیدی نداریم که پشت پرده کودتای ۱۵ جولای «فتح‌الله گولن» ایستاده است که ابعاد این کودتا را باید پیدا و پنهان تحلیل کرد. جریان گولن و تمامی کسانی که در قالب این جریان فعالیت می‌کنند، از قابلیت ترسیم و نمایان کردن چهره‌های مختلف برخوردار هستند. یعنی این جریان می‌تواند در چهره‌ها و عنوان‌های مختلف و بر اساس محیطی که در نظر دارند، تغییر طیف و ماهیت بدهند تا نهایتاً بتوانند اقدام‌های خود را عملی کنند.
باید توجه داشته باشیم که جریان گولن با صبر و حوصله و از دهه‌های گذشته سناریوها و اهداف خود را طرح‌ریزی کرد؛ حتی در این راستا کودکان و نوجوانان اقصی نقاط ترکیه را با شست‌وشوی مغزی تربیت کردند تا نهایتاً بتوانند آنها را وارد ارگان‌ها و نهادهای امنیتی، نظامی، قضایی و کلاً بدنه اجرایی ترکیه کنند. البته این روند بسیار دراز مدت است و نمی‌توان به این سادگی آن را تحلیل کرد؛ اما واقعیت این است که جنبش گولن همواره خود را طرفدار محرومان و کارهای خیر معرفی کرده است تا بتواند افکار عمومی ترکیه را با خود همراه کند.
از دو سال قبل از کودتای ۱۵ جولای، ابعاد و چهره اصلی جریان گولن در حال مشخص شدن بود که اغلب این پیدایش‌ها در نهادهای امنیتی و قضایی اتفاق می‌افتاد که البته این بحث در قالب یک عملیات کاملاً پیچیده طی ادوار مختلف صورت گرفت. از آنجایی که جریان گولن متوجه رصد و اشراف نظام قضایی و سازمان‌های اطلاعاتی ترکیه شده بود، نهایتاً برای بر هم زدن این معادله اقداماتی را صورت دادند که منتهی به کودتای سال گذشته شد.
ایلنا: آیا نفوذ و رخنه تنها در ساختار قضایی و اطلاعاتی ترکیه صورت گرفته بود؟
حاکان تکین: خیر. در شب کودتای ۱۵ جولای و همچنین روزهای اولیه پس از کودتا افرادی از دل آن بیرون آمدند که هیچ کس فکر نمی‌کرد که جریان گولن تا به این حد در لایه‌ها و سطوح مختلف ترکیه نفوذ کرده باشد. دامنه این نفوذ به درون افکار هواداران آنها هم کشیده شده است؛ تا جایی که طرفداران آنها به سادگی و تنها بر اساس یک دستور ساده اقدام به ترور و کشتن افراد و حذف آنها می‌کنند؛ گویی با انسان برنامه‌ریزی شده همانند یک ربات روبه‌رو هستید.
به گونه‌ای شما نمی‌توانید تشخیص بدهید که آیا یک نفر که لباس نظامیان ترکیه را به تن دارد از افراد گولن است یا خیر. این موضوع را در شب کودتا و در قالب سوء‌استفاده از جنگنده‌ها و بالگردهای ارتش ترکیه علیه ساختمان مجلس و شهروندان آنکارا و استانبول شاهد بودیم که می‌تواند گستره نفوذ آنها را اثبات کند و نهایتاً ۲۵۰ نفر از شهروندان ما کشته و بالای ۲۰۰۰ نفر مصدوم و زخمی شدند.
بدون تردید کودتای ۱۵ جولای را باید تهدید قانون اساسی ترکیه دانست؛ البته در داخل ایران و سایر کشورهای دنیا تفاسیر مختلفی از این کودتا ارائه شد اما به هر صورت نمی‌توانیم با دیدگاه‌هایی که جریان گولن را یک جنبش پاک و معصوم جلوه می‌دهند، موافق باشیم. حتی برخی‌ها این کودتا را حساب شده می‌دانند که ما این افکار و مواضع را توهین قلمداد می‌کنیم. چراکه در شب کودتا حتی به رئیس جمهوری ترکیه سوء قصد شد و با اختلاف چند دقیقه از مرگ نجات پیدا کرد.
ایلنا: پس از یک سال همچنان بازداشت‌های غیر هدفمند و به حاشیه راندن نویسندگان، متفکران و روشنفکران و در امتداد آن توقیف و تعطیلی روزنامه‌ها و رسانه‌ها همچنان ادامه دارد. آیا هنوز لایه‌ها و ساختارهای گوناگون ترکیه از وجود افراد گولن پاک نشده است؟
حاکان تکین: نمی‌توانیم این روند را دستگیری‌های بی‌هدف نامگذاری کنیم. چراکه ترکیه با یک جریان تروریستی در داخل روبه‌رو است و نمی‌توانیم جریان گولن را تنها یک گروه زیرزمینی خطاب کنیم. وخامت این قضیه تا جایی است که جنبش گولن که ادعا می‌کند یک جریان ارزشی و دینی در ترکیه است، از بانوان بی‌حجاب برای رسیدن به اهداف خود استفاده می‌کردند که تمامی این مسائل در قالب سناریوهای مشخص و متنوع از سوی آنها پیگیری می‌شد. حتی استفاده از مشروبات الکلی در این جریان به اصطلاح مومن و اسلامی و برای رسیدن به اهدافشان آزاد و حلال اعلام شده بود که این یک تضاد اساسی را نمایان می‌کند.
این روند تنها در بحث انسانی وجود نداشت؛ به گونه‌ای که آنها برای انتقال داده‌های درون سازمانی میان افراد خود، نرم‌افزار مشخصی را تهیه و ساخته بودند که این نرم‌افزار در اَپل استور و گوگل موجود نیست و به صورت دستی وارد شده است و نهایتاً مشخص شد که این برنامه برای رد و بدل اخبار به صورت امن میان اعضاء جریان گولن مورد استفاده قرار گرفته است.
از این جهت بر اساس مجموع این داده‌ها و مکالماتی که شنود شده بود، به صورت هدفمند بحث بازداشت‌ها و احضارها صورت گرفت و در حالت فعلی هم روند قضایی در حال انجام شدن است.
ایلنا: در میان بازداشت شدگان کسانی هستند که هیچ نقشی در کودتای ۱۵ جولای نداشتند. آیا تدبیری برای احقاق حقوق آنها از سوی دولت ترکیه اتخاذ شده است؟
حاکان تکین: بله؛ اگر کسانی بوده‌اند که بی جهت بازداشت شده‌اند یا از شغل خود برکنار شده‌اند، مکانیزمی برای احقاق حقوق آنها به وجود آمده است و از آن به عنوان «کمیسیون بررسی» نام برده می‌شود. حتی قبل از آن؛ کسانی که اعتراض داشتند و درخواست بررسی داده بودند وارد فرآیند این کمیسیون شدند و بیش از ۳۰ هزار نفر مجدداً به مشاغل خود بازگشتند و حدود ۳۴۰ موسسه و نهاد به صورت مجدد بازگشایی شدند. هدفمان این نیست که انسان‌های بی‌گناه را مورد کیفر و مجازات قرار دهیم و تنها هدفمان پالایش سطوح مختلف ترکیه از تفکر گولن بوده است.
ایلنا: تعداد بازداشت‌ها و طیف‌های بازداشت شده نشان می‌دهد که اشراف اطلاعاتی خوبی روی این موضوع از شب کودتا تاکنون وجود نداشته است. اقدام‌های سرویس اطلاعاتی ترکیه (میت) در اثناء کودتا تا به امروز را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ اساساً بازداشت‌ها تا چه زمانی ادامه خواهد داشت؟
حاکان تکین: در پاسخ به اینکه بازداشت‌ها تا چه تاریخی ادامه خواهد داشت باید بگویم که نمی‌توانیم تاریخ دقیقی را مشخص و اعلام کنیم. این موضوع برابر اعلام اردوغان باید در کوتاه‌ترین بازه زمانی اتفاق بیافتد. اگر در مقابل دولت ترکیه یک جریان جوانمرد حضور داشت، بدون تردید شناسایی‌ها و روند پاک‌سازی زودتر به نتیجه می‌رسید اما بر اساس ماهیت پنهان جریان گولن طبیعتاً این مبارزه ادامه پیدا خواهد کرد.
در مورد سیستم‌های اطلاعات ترکیه باید بگویم که بسیاری از افراد و شخصیت‌ها در داخل ترکیه هم این موضوع را مطرح کردند که چرا این نهادها نتوانسته‌اند پیش از موعد چنین کودتایی را رصد کرده و پیشگیری کنند. در ادامه بحث‌هایی به میان آمد و گفته شد که سیستم اطلاعاتی ما باید از آن درس بگیرد و تجدید نظرهایی در آن صورت بپذیرد. حتی در مجلس ترکیه «کمیته تحقیقات کودتا» تشکیل شد و در آنجا هم این موضوع مورد بررسی قرار گرفت که تحقیقات آن چند روز پیش به پایان رسیده است.
در یکی از بندهای این گزارش آمده است که در مورد ساختار نهادهای اطلاعاتی ترکیه تجدید نظرهایی صورت خواهد گرفت که البته متن کامل این گزارش را هنوز نخوانده‌ام و تنها در رسانه‌های ترکیه پیگیر این موضوع بودم. باید بگویم که ساختار اطلاعاتی ترکیه مرکب از سه بخش است: ۱- واحد اطلاعات وزارت کشور ۲- میت ۳- اطلاعات ژاندارمری که به نظرم قرار است این سه نهاد به زیر یک سقف قرار گیرند.
ایلنا: مساله دیگری که در چند هفته اخیر به وقوع پیوست بحث نزدیک شدن ترکیه به قطر است. عده‌ای بر این عقیده هستند که هدف آنکارا از نزدیک شدن به دوحه تامین منافع اقتصادی و نظامی خود است. راهبرد ترکیه در تنش میان عربستان و قطر چگونه خواهد بود؟
حاکان تکین: ترکیه هیچگاه به دنبال آن نیست که از نزدیک شدن خود به قطر بهره‌برداری اقتصادی کند. بعد از آن که تدابیر محاطره کننده کشورهای حاشیه خلیج‌فارس علیه قطر عملیاتی شد؛ آنکارا در کوتاه‌ترین زمان و بر اساس وظیفه انسان‌دوستانه خود کمک هایی را برای قطر ارسال کرد و تا به امروز بیش از ۲۰۰ هواپیمای باری به آنجا رفته است. در این بین بخششی به قطر صوت نگرفته و این مناسبات بر پایه روابط اقتصادی صورت گرفته است.
ترکیه با کشورهایی که با قطر دچار مشکل شده‌اند هم روابط اقتصادی دارد و این بدان معنی نیست که به دنبال افزایش روابط خود با قطر و کاهش روابط با سایر کشورها هستیم. طبیعتاً نمی‌خواهیم برای افزایش فروش اجناس ترکیه به قطر، تش میان دوحه و ریاض طولانی شود و این نگاه را مردود می‌دانیم.
روابط نظامی ما با قطر هم بر همین پایه است. اینکه گفته می‌شود ترکیه درصدد است با ورود نظامی خود به قطر به سایر کشورهای منطقه پیام خاصی را مخابره کند اصلاً درست نیست. حتی پیشنهادهای این چنینی را به سایر کشورهای منطقه هم ارائه کرده‌ایم که نهایتاً قطر قبول کرد اما مابقی قبول نکردند. لذا باید بگویم که این یک تصمیم حاکمیتی از سوی قطر بود ولی بدون تردید حضور ترکیه در خاک قطر تهدیدی برای سایر کشورها نخواهد بود و هر دو کشور بر اساس اراده خود تا هر زمانی می‌توانند به این همکاری ادامه بدهند.
ایلنا: به عنوان آخرین پرسش؛ از ماه‌های گذشته شاهد هستیم که تحرکاتی از سوی نیروهای دموکراتیک سوریه و یگان‌های مدافع خلق که طیف کردهای سوریه در آن حضور دارند تحت حمایت آمریکا نقش بیشتری را در معادلات منطقه به عهده گرفته‌اند و حتی سخن از تشکیل اقلیم کردی از شمال سوریه تا اقلیم کردستان عراق هستیم. رویکرد و استراتژی ترکیه در خصوص این موضوع چه خواهد بود؟
حاکان تکین: یکی از سیاست‌های اصلی ترکیه در پرونده سوریه حفظ تمامیت ارضی این کشور بوده است. اما در بحث گروه‌هایی مانند «پ.ک.ک»، «پ.ی.د» و «ی.پ.گ» نظر ترکیه کاملاً متفاوت است. به گونه‌ای که این گروه‌ها از دید ما جریان‌های تروریستی هستند و ما نمی‌توانیم آنها را رهبر تمامی جریان‌های کردی در سوریه قلمداد کنیم.
ترکیه هیچ مشکلی با کردهای سوریه ندارد؛ معتقد هستیم که کردهای سوریه باید همانند سایر طیف‌های این کشور از حقوق خود منتفع شود. چراکه قبل از بحران سوریه بشار اسد حتی برگه‌های شناسایی و اوراق هویت کردها را به آنها تحویل نمی‌داد و نهایتاً شاهد هستیم که گروه‌هایی مانند «پ.ی.د» و «ی.پ.گ» به این بحران دامن زدند و در ادامه به دنبال راه انداختن «کُریدور کردی» از سوریه تا عراق افتادند.
فعالیت‌هایی که «پ.ی.د» و «ی.پ.گ» در این خصوص صورت داده‌اند، به صورت سازمان‌دهی شده بوده است. به نحوی که بر اساس اخبار و اطلاعات موجود، نیروهای این طیف از کردهای سوریه که زیر نظر و تحت حمایت آمریکا فعالیت می‌کنند، شهروندان نواحی شمالی سوریه را مجبور به همکاری می‌کنند و در صورت مخالفت حبس اجباری در انتظار آنها خواهد بود.
مهمترین قسمتی که باید به آن توجه شود این است که «پ.ی.د» خود را به عنوان یک جریان مستقل به جهانیان معرفی کرده است در صورتی که این جریان شاخه‌ای از «پ.ک.ک» به حساب می‌آید. در اینجا لازم به ذکر است که ترکیه تمامی دیدگاه‌های خود در خصوص این جریان‌ها را به اطلاع عالی‌ترین مسئولان سیاسی، نظامی و امنیتی آمریکا رسانده است اما آمریکایی‌ها اعلام کردند که برای مبارزه با داعش باید با «پ.ی.د» و «ی.پ.گ» همکاری کنیم و هیچ راه دیگری جز این کار نداریم.
حتی ترکیه به واشنگن اعلام کرد که گزینه‌های جایگزین برای حل مساله داعش در سوریه وجود دارد اما آنها قبول نکردند. در نتیجه شاهد بودیم که آمریکا برای از بین بردن یک گروهک تروریستی با گروه تروریستی دیگر همکاری کرد که باید آن را یک ترجیح خطرناک بدانیم. چراکه استفاده از این جریان‌ها در سوریه نمی‌تواند بحران سوریه را در میان مدت و بلند مدت حل و فصل کند.
آنکارا در همان اوایل خطرات استفاده از این جریانات را به آمریکا متذکر شد حتی به واشنگتن اعلام کردیم که اگر کوچک‌ترین تهدیدی از سوی این طیف از کردهای سوریه متوجه ترکیه شود، بدون تردید پاسخ سختی به آنها خواهیم داد. چراکه ما مایل نیستیم یک جریان تروریستی دیگر در مرزهای ترکیه به وجود آید؛ اما در نهایت وقایع آینده عکس‌العمل‌های ترکیه را مشخص می‌کنند.
گفت‌وگو: فرشاد گلزاری