شکایت از والدین برای انتشار عکس‌های کودکان
چندی پیش یک دختر ۱۸ساله در اتریش از والدین خود به علت خودداری از حذف عکس‌هایی که از او در کودکی در فیس‌بوک منتشر کرده‌اند، شکایت کرده است. او انتشار این عکس‌ها را «شرم‌آور» و نقض حریم شخصی خود خوانده است. این دختر اتریشی به محض رسیدن به سن قانونی از والدینش به علت انتشار عکس‌های او در فیس‌بوک شکایت کرد.
این دختر درباره انتشار عکس‌های دوران کودکی‌اش توسط والدینش به روزنامه‌ها گفته است: «هیچ حدومرز و هیچ شرمی نداشته‌اند. برایشان مهم نبوده است من در توالت نشسته‌ام یا برهنه روی تخت سفری دراز کشیده‌ام، هر لحظه زندگی من عکاسی و منتشر شده است.» وکیل او نیز در آن زمان گفته است: «این دختر شانس زیادی برای برنده‌شدن در دادگاه دارد. از دادگاه نیز خواست جدا از حذف عکس‌ها، جریمه نقدی هم برای والدین درنظر بگیرند.»
این خبر در آن زمان در رسانه‌های بسیاری منتشر شد و فعالان حقوق کودک به دفاع از این دختر پرداختند. فعالان حقوق کودکان نگرانند که مسیر تامین منافع کودک، به دیده‌شدن صرف او تقلیل پیدا کند و موضوع مهم دفاع از حقوق او به نمایشی صرف بدل شود. به نظر می‌رسد شاید اقدام این دختر جوان باعث شود تا والدین کمتر عکس‌های شخصی فرزندان‌شان را نشر دهند. نشر عکس‌های خصوصی در فضای مجازی و صفحه‌های شخصی هر کس کاری است که نمی‌توان جلوی آن را گرفت. اما عکس‌هایی که مغایر با عفت عمومی و اخلاق باشند را نباید در رسانه‌ها و فضای مجازی نشر داد. کودکان نیز به‌عنوان انسان باید حریم خصوصی داشته باشند، شاید عکس‌هایی که از دوران کودکی فرزندان‌مان در فضای مجازی منتشر می‌کنیم در آینده برای آنان دردسرساز شود.
حقوق کودک حوزه گسترده‌ای است
برخی فعالان حقوق کودک معتقدند انتشار عکس‌های کودکان حتی برای برانگیختن احساسات مخاطبان، سوءاستفاده از کودکان محسوب می‌شود. حقوق کودک نیز مانند هر حوزه تخصصی دیگری، گستردگی زیادی دارد. تمام فعالان این حوزه به تمام شاخه‌ها و زیرشاخه‌های آن اشراف ندارند. البته مبنا و ریشه نقد استفاده گسترده از تصویر کودکان در رسانه‌ها بر پایه‌های اولیه حقوق کودک مبتنی است و تقریبا تمام مدافعان حقوق کودک و فعالان این حوزه بر آن اتفاق نظر دارند. اما از یک‌سو ممکن است در تشخیص مصداق‌ها اختلاف‌نظر پیش بیاید که هرچند طبیعی است اما معنایش نقض اصل حرف منتقدان نیست. اما آنچه بیشتر محل اختلاف است یا کمتر به آن پرداخته می‌شود جنبه‌های روانی این استفاده گسترده و آثار مخرب آن بر رفتار و روان کودک در آینده است. این موضوع که مبانی روانشناختی دارد، از سوی برخی از فعالان مطرح شده و البته همچنان هم جای بررسی بیشتر دارد. اما آنچه مسلم است گسترده‌بودن این علم است که اشراف نداشتن تمام فعالان بر تمام جنبه‌های آن را طبیعی جلوه می‌دهد.
فعالان حقوق کودک قصد دارند کودک را از دنیای خبر حذف کنند. این اعتراض اگر صحت داشته باشد، نقد کاملا بجا و غیرقابل توجیهی است. حتی زمانی که وقایعی مانند آزار جنسی، تنبیه بدنی یا بی‌توجهی به خود کودک رخ نداده، باز هم نمی‌توان کودک را از صحنه خبر و زندگی عادی حذف کرد. در برخی دیگر از موارد، کودک همچنان بخشی از جریان خبری است.
اگر بگوییم عصر امروز، عصر تسلط رسانه‌های اجتماعی است، بیراه نگفته‌ایم. در چنین عصری، چطور می‌توان خبری منتشر کرد، کمپینی را اداره کرد و فعالیتی را به سرانجام رساند و از این امکان بهره نبرد؟ از سوی دیگر فعالان مدنی، روزنامه نگاران و افرادی که قصد استفاده از این امکانات را دارند، حرف غیرمنطقی نمی‌زنند وقتی از قدرت اثرگذاری غیرقابل انکار تصویر می‌گویند و با انتشار تصاویر مرتبط با موضوع خبر یا فعالیت‌شان، تلاش می‌کنند تا از تمام ظرفیت‌های رسانه‌های مجازی استفاده کنند. اما وقتی پای کودکان به میان می‌آید، آیا هیچ مرزی برای استفاده از تصویر آنان وجود ندارد؟
هر اندازه که فعالان حقوق کودک تلاش کرده‌اند تا مانع از انتشار گسترده تصویر کودکان شوند و درباره تصویری که از کودکان ارایه می‌شود، هشدار دهند، استفاده‌کنندگان از این تصاویر نیز استدلال‌های متنوعی داشته‌اند که در بسیاری از موارد مورد اقبال عمومی قرار گرفته و به این ترتیب بسیاری از روزنامه‌نگاران، فعالان مدنی و مدافعان حقوق بشر، استفاده از تصاویر کودکانی که خود یا والدین‌شان قربانی شرایط بیرونی شده‌اند را کاملا توجیه‌شده دانسته‌اند.
بسیاری از استفاده‌کنندگان از تصویر کودک، نخستین پاسخی که به نقد این اقدام می‌دهند، به داشتن مجوز از والدین کودک یا انتشار تصویر توسط خود آنها اشاره می‌کنند. برخی از گردانندگان کمپین‌ها و روزنامه‌نگاران نیز با استناد به نشر تصویر توسط والدین کودک یا گاه با انداختن مسئولیت تشخیص قانونی بودن یا نبودن استفاده از این تصاویر بر گردن والدین، خود را از اتهام نقض حقوق کودک مبرا می‌کنند.
اما واقعیت این است که والدین، مالک کودک نیستند، بلکه موظف به حفاظت از حقوق کودکانند. آنها موظفند تا حریم خصوصی کودک را حفظ کنند و او را از هر آسیبی در امان بدارند و اگر آسیب ناخواسته‌‌ای از محیط بیرون به او وارد شد، تلاش کنند تا از گسترده‌تر شدن آن جلوگیری کنند.
کنوانسیون حقوق کودک در عصر دیجیتال تصویب نشده است
پیمان‌نامه حقوق کودک یک کنوانسیون بین‌المللی است که حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کودکان را بیان می‌کند. دولت‌هایی که این معاهده را امضا کرده‌اند موظف به اجرای آن هستند و شکایت‌هایی راجع به آن به کمیته حقوق کودک ملل متحد تسلیم می‌شود.
این کنوانسیون در ۲۰نوامبر ۱۹۸۹ مورد پذیرش مجمع عمومی سازمان ملل متحد قرار گرفت و از ۲سپتامبر ۱۹۹۰ (٣٠روز پس از تودیع بیستمین سند تصویب یا الحاق) لازم‌الاجرا شده‌است. تاکنون ۱۹۳کشور (تمام اعضای ملل متحد به جز ایالات متحده آمریکا) این سند را تصویب کرده‌اند یا به آن ملحق شده‌اند. ایالات‌متحده آمریکا تنها عضو سازمان ملل متحد است که به امضای آن تاکنون اکتفا کرده است. به این ترتیب مقبول‌ترین سند حقوق بشر در تاریخ است. دولت جمهوری اسلامی ایران در اسفند ١٣٧٢ با «قانون اجازه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون حقوق کودک» و با تصویب مجلس شورای اسلامی و تایید شورای نگهبان رسما این کنوانسیون را پذیرفت؛ مشروط بر آن‌که مفاد آن در هر مورد و هر زمان در تعارض با قوانین داخلی و موازین اسلامی باشد یا قرار گیرد از طرف دولت جمهوری‌اسلامی ایران لازم‌الرعایه نباشد.
اما کنوانسیون حقوق کودک در سال ١٩٨٩ مورد پذیرش قرار گرفته و از بعد از آن تنها برخی پروتکل‌ها به آن اضافه شده است. عصر دیجیتال و رسانه اما از سال ٢٠٠٠ شروع و به تدریج بیشتر و بیشتر شده است. حال به نظر می‌رسد لازم است تا مواد یا مواردی درباره حقوق کودک در فضای مجازی به این کنوانسیون افزوده شود.
میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی بر لزوم تضمین آزادی بیان که شامل انتقال و دریافت آزاد اطلاعات از طریق هر رسانه‌ای می‌شود، تاکید دارد، اما باید دقت داشت که این حق ازجمله معدود حقوقی است که توسط این سند بین‌المللی مشمول محدودیت شده است. میثاق بدین نکته اشاره دارد که اعمال حقوق تصریح‌شده در ماده ۱۴مستلزم حقوق و مسئولیت‌های خاصی است و می‌تواند در صورت مغایرت با احترام به حقوق و حیثیت دیگران، حفظ امنیت ملی و با نظم حقوقی و سلامت با اخلاق عمومی مشمول محدودیت شود.
بی‌شک نقض حریم خصوصی کودک و قرار دادن وی در معرض محتویات غیراخلاقی ازجمله مواردی هستند که طبق تصریح میثاق خط قرمزی برای آزادی دریافت و انتقال آزاد اطلاعات به شمار می‌روند. از سوی دیگر ماده ۲۴کنوانسیون حقوق کودک مقرر داشته است که کشورهای عضو متعهد هستند تا از کودکان در مقابل همه اشکال سوءاستفاده و استثمار جنسی حمایت به عمل آورند. بدین منظور همه کشورهای عضو باید همه اقدامات مقتضی ملی، دو‌جانبه و چند‌جانبه را برای جلوگیری از تشویق یا وادارکردن کودکان به شرکت در هر‌گونه فعالیت جنسی غیرقانونی و استفاده استثماری از کودکان در اعمال غیراخلاقی انجام دهند. فعالان حقوق کودک با تاکید بر حفظ حریم خصوصی کودک و رعایت کرامت انسانی او و همچنین توجه به آثار روانی احتمالی ناشی از حضور رسانه‌ای کودک، بر توجه مدام رسانه‌ها و فعالان مدنی، اجتماعی و سیاسی در نحوه حضور کودکان در رسانه‌ها و شکل به تصویر کشیده‌شدن‌شان تاکید دایمی می‌کنند. آنها نگرانند که مسیر تامین منافع کودک، به دیده‌شدن صرف او تقلیل پیداکند و موضوع مهم دفاع از حقوق او به نمایشی صرف بدل شود.
حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان در فضای مجازی تنها انتشار عکس‌های آنها در صفحه‌های شخصی در اینترنت نیست. کنترل حضور کودکان و نوجوانان در اینترنت نیز یکی از اصول در حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان در فضای مجازی است. کودکان امروز در دنیای متفاوتی زندگی می‌کنند. سرگرمی‌ها، آموزش، روابط اجتماعی و نیز شیوه‌های اجتماعی‌شدن آنها تحت‌تاثیر دگرگونی‌های ناشی از پیشرفت و فراگیر شدن تکنولوژی‌های نوین ارتباطی شکل خاص و منحصربه‌فردی به خود گرفته است. دسترسی وسیع و ساده کودکان به اینترنت و در عین حال وجود خطرات اجتناب‌ناپذیر در این پهنه گسترده پرسش‌هایی را درخصوص اقدامات حقوقی صورت‌گرفته برای جلوگیری از ورود کودکان در دنیای مجازی و اقدامات قانونی لازم برای حفاظت آنها پدید آورده است.
کودک و فناوری اطلاعات
کودک هزاره سوم این سعادت را داشته است که از همان سال‌های خردسالی با فناوری‌های حیرت‌انگیز آشنا شود. او خیلی سریع با دسترسی به ابزارهایی چون رایانه‌های شخصی و تلفن‌های همراه هوشمند به پهنه بی‌کران اینترنت راه پیدا می‌کند و بخش قابل‌توجهی از هویت خود را تحت‌تاثیر فضای مجازی شکل می‌دهد.
در سراسر جهان کودکان و نوجوانان بخشی از اوقات خود را به درگیرشدن با بازی‌های آنلاین می‌گذرانند و گاه از شبکه‌های اجتماعی برای آشنایی با هم‌سن و سال‌های خود و آزمودن چگونگی ارتباط با دیگران استفاده می‌کنند. بی‌تردید فراگیر بودن تکنولوژی‌های مربوط به فضای مجازی محدودکردن دسترسی کودکان و نوجوانان را به امری ناممکن تبدیل می‌کند.
حضور کودک در چنین جهان گسترده‌ای مزایا و کارکردهای مثبت دارد، دسترسی کودک به جریان عظیم گردش اطلاعات، امکان آشنایی وی با بسیاری از ناشناخته‌ها را فراهم می‌آورد، اما از سوی دیگر تجربه حدود دو دهه حضور اینترنت در جوامع انسانی نشان می‌دهد همه‌چیز به کیفیتی که در نگاه نخست به‌نظر می‌رسد، نیست و استفاده از این فضای مجازی می‌تواند آسیب‌ها و گاه خطراتی را برای کاربران، به‌خصوص کاربران آسیب‌پذیرتر مانند کودکان و نوجوانان در پی داشته باشد.
در این میان پرسش‌ها و تردیدهایی در زمینه حدود آزادی استفاده از اینترنت برای کودکان، حدود گردش آزاد اطلاعات در مقابل کاربران کودک، حفاظت از حریم خصوصی کودک در فضای مجازی و نهایتا نقش مقررات حقوقی بین‌المللی برای این حفاظت و حمایت از این گروه آسیب‌پذیر که به سهولت می‌توانند در این دنیای بی‌حد و مرز در معرض سوءاستفاده قرار بگیرند، مطرح می‌شود.
چه خطراتی کودکان جهان را در فضای اینترنت تهدید می‌کند
آسیب‌ها و خطرات بالقوه موجود برای کودکان در سراسر جهان را می‌توان در سه دسته کلی هدف‌گیری تجاری و تبلیغاتی، بهره‌برداری و استثمار جنسی کودکان و نقض حریم خصوصی آنها تقسیم کرد.
۱- نقض حریم خصوصی
کودکان در اینترنت بخش قابل توجهی از اطلاعات شخصی خود را در محیط‌هایی چون اتاق‌های گفت‌وگو شبکه‌های اجتماعی، سایت‌های بازی آنلاین و مثل آن افشا می‌کنند که جمع‌آوری غیرقانونی آنها تهدیدی جدی برای حریم خصوصی آنها به شمار می‌آید، چراکه هرگز مشخص نیست این اطلاعات به دست چه کسانی می‌افتد و چگونه مورداستفاده قرار می‌گیرند، چنین وضعیتی می‌تواند کودکان را در معرض استفاده‌های تجاری از اطلاعات آنها با هدف‌گیری تبلیغاتی قرار دهد.
۲- بازی‌های آنلاین
در سراسر جهان کودکان و نوجوانان بخشی از اوقات خود را به درگیرشدن با بازی‌های آنلاین می‌گذرانند و گاه از شبکه‌های اجتماعی برای آشنایی با هم‌سن‌وسال‌های خود و آزمودن چگونگی ارتباط با دیگران استفاده می‌کنند، بی‌تردید فراگیربودن تکنولوژی‌های مربوط به فضای مجازی محدودکردن دسترسی کودکان و نوجوانان را به امری ناممکن تبدیل می‌کند.
۳- سوءاستفاده جنسی
در دهه اخیر پدیده سوءاستفاده جنسی و هرزه‌کاری کودکان که عمدتا از طریق فریب و جمع‌آوری اطلاعات کودک در فضای وب صورت می‌گیرد، نگرانی‌ای جدی در جامعه بین‌المللی ایجاد کرده است، حال باید دید که حقوق بشر بین‌الملل برای جلوگیری از طعمه قرار گرفتن کودکان چه راهکارهای را پیش‌بینی کرده است.
مبنای حقوقی اصلی برای دسترسی آزاد کودکان به محتویات اینترنتی را می‌توان ماده ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی دانست. این ماده بر این نکته تاکید دارد که هر کسی از حق آزادی بیان برخوردار است که شامل آزادی تفحص، دریافت و انتقال اطلاعات می‌شود؛ اینها دربرگیرنده همه عقاید، صرف‌نظر از ملاحظات مرزی، خواه به‌صورت شفاهی، مکتوب چاپی و به‌صورت هنری و هر رسانه دیگر است. به‌طور خاص‌تر ماده ۱۷ کنوانسیون حقوق کودک اشاره می‌دارد که کودکان باید به تمامی منابع گوناگون ملی و بین‌المللی اطلاع‌رسانی، به‌ویژه منابعی که برای سلامت جسمی و روانی وی مفید هستند، دسترسی داشته باشند. این ماده در ادامه به تمایل کشورهای عضو به تشویق وسایل ارتباط جمعی در راستای کاربری‌های اجتماعی و فرهنگی و نیز همکاری‌های بین‌المللی دولت‌ها عضو در این زمینه تاکید می‌کند.
با نگاهی به اسناد بین‌المللی می‌توان ضرورت دسترسی آزاد کودکان به منابع اینترنتی و نیز ضرورت گردش آزاد اطلاعات را برداشت کرد. اما چنان که بیشتر اشاره شد واقعیت‌های موجود در فضای اینترنت رویکردی حفاظتی برای کودکان را طلب می‌کند. باتوجه به ماهیت خاص فضای مجازی که آثار آن فراتر از مرزهای سرزمینی دولت است و مخاطبان آن در سراسر جهان به سادگی امکان دسترسی به محتویات آن را دارند، ضرورت اتخاذ اقدامات بین‌المللی برای محدودسازی برخی محتویات زیان‌بار و مخرب آن برای کودکان با همکاری همه اعضای جامعه بین‌الملل امری انکار‌ناپذیر است. پهنه اینترنت فضایی است که حدومرزی نمی‌شناسد و حتی اقدام اکثریت و قریب به اتفاق کشورهای جهان به وضع مقررات حمایتی برای کودکان و پیش‌بینی قوانین در زمینه کنترل محتویات ارسال شده به فضای وب چنانچه با بی‌تفاوتی اقلیتی کوچک از کشورها در این زمینه همراه باشد، نمی‌تواند مانعی برای در معرض خطر قرار گرفتن کودکان و دسترسی آنها به محتویات زیان‌بار باشد.
مبنای حقوقی اصلی برای دسترسی آزاد کودکان به محتویات اینترنتی را می‌توان ماده ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی دانست. این ماده بر این نکته تاکید دارد که هر کسی از حق آزادی بیان برخوردار است که شامل آزادی تفحص، دریافت و انتقال اطلاعات می‌شود؛ اینها دربرگیرنده همه عقاید، صرف‌نظر از ملاحظات مرزی، خواه به صورت شفاهی، مکتوب چاپی و به‌صورت هنری و هر رسانه دیگر است.
خلأ قانون حمایت از کودکان در فضای مجازی
بهشید ارفع‌نیا حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری
در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان که تاکنون در ایران به تصویب رسیده است، نکته‌ای درباره حمایت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی وجود ندارد. در لایحه جدیدی که قرار است در حمایت از کودکان و نوجوانان تصویب شود و درحال‌حاضر در دست بررسی در کمیسیون قضائی مجلس است، می‌توان این نکته را نیز افزود. از دوسال پیش در انجمن حقوق کودکان این موارد مورد بررسی قرار گرفته و لایحه تنظیم‌شده به مجلس شورای اسلامی ارسال شده است. این لایحه، لایحه‌ای کم‌نقص عنوان شده است، اما تاکنون با وجود نواقص کمی که داشته است و نیز برطرف شده، به تصویب نرسیده است. می‌توان اکنون مواردی دیگر نیز تا قبل از تصویب این لایحه به آن اضافه کرد. در ابتدا نیز این مواد کمی در این لایحه وجود داشت و به تدریج موارد متعددی به آن اضافه شده و اکنون به بیش از ٧٠بند رسیده است.
حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان در فضای مجازی نکته خاصی است. بسیاری از خانواده هستند که از کودکان‌شان در موارد تبلیغی استفاده می‌شود. اما نکته این است که در بزرگسالی هویت این افراد فاش نشود. کودکان شاید در بزرگسالی متوجه شوند که عکس‌شان در دوران کودکی در تبلیغات استفاده شده است، اما دیگران این نکته را نمی‌دانند، مگر آن‌که کسی این موضوع را فاش کند. هیچ‌کس دلش نمی‌خواهد عکس برهنه‌اش در فضای مجازی منتشر شود، حتی اگر آن عکس مربوط به دوران کودکی‌اش باشد، بنابراین می‌توان گفت انتشار عکس‌های کودکان در فضای مجازی ممکن است در بزرگسالی برای آنها مشکل‌ساز شود.
کودکان نیز حریم خصوصی خود را دارند و باید از این موضوع حمایت شود. نیاز است قانونی وجود داشته باشد تا در این زمینه از کودکان و نوجوانان حمایت شود. انتشار عکس‌های کودکان در فضای مجازی می‌تواند باعث سوءاستفاده برخی از سودجویان شود. بهتر است خانواده‌ها نیز عکس فرزندان‌شان را در حالت عادی منتشر کنند یا بدون نام و نشان این کار را انجام دهند. فرزندان می‌توانند در آینده در زمان رسیدن به سن قانونی از خانواده‌ها بخواهند تا عکس‌های شخصی‌شان را از صفحات مجازی پاک کنند. اگر این اتفاق نیفتد کودکی که حالا به سن قانونی رسیده است می‌تواند از والدینش به دلیل ورود به حریم شخصی‌اش شکایت کند.
عکسبرداری از اشخاص باید با اجازه صورت بگیرد. حال می‌خواهد این شخص بالغ باشد یا کودک. در دنیا برای عکاسی از اشخاص باید از آنها اجازه گرفته شود و نمی‌توان بدون اجازه از فرد از وی عکس گرفت. به همین دلیل در بسیاری از کشورها اجازه نمی‌دهند تا از کودکان عکس گرفته شود. برای بسیاری از ما اتفاق افتاده است که بخواهیم از کودکی در خیابان عکس بگیریم و همین عکس را در فضای مجازی منتشر کنیم، اما این را باید درنظر داشته باشیم که عکسبرداری از کودکان هم ورود به حریم شخصی آنهاست و بدون اجازه نباید وارد حریم شخصی کسی شویم.
کنوانسیون حقوق کودک زمانی تشکیل می‌شود که عصر دیجیتال نبوده است. اما درحال حاضر نیاز است تا در جلساتی که در کنوانسیون حقوق کودک تشکیل می‌شود، پروتکل‌ها یا متمم‌هایی را در راستای حمایت از حقوق کودک در فضای مجازی به تصویب رساند.
نیاز است در قوانین کشورها برای حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان در فضای مجازی قوانینی تصویب شود. می‌توان در ایران نیز در لایحه‌ای که برای حمایت از کودکان و نوجوانان درحال تصویب است، در بند فضای مجازی چند ماده را اضافه کرد، حتی می‌توان در این موارد فاش نشدن هویت کودکان در عکس‌های تبلیغاتی را نیز بیان کرد.
مهرنوش گرکانی – شهروند