۱۹۶ سال پیش و طبق قرارداد ننگین «ترکمنچای» چندین ایالت از ایران جدا و ضمیمه امپراتوری روسیه شد. این ایالت‌ها اکنون سه کشور مستقل آذربایجان، ارمنستان و گرجستان را تشکیل می‌دهند.
به گزارش خبرنگار تاریخ خبرگزاری فارس، عهدنامه ترکمنچای پیمانی است که در پنجم شعبان ۱۲۴۳ قمری (۲۱ فوریه ۱۸۲۸میلادی) میان ایران و روس در قریه ترکمانچای به امضا رسید که به همین دلیل به «عهدنامه ترکمانچای» مشهور شد.
برای امضای این پیمان از سوی فتحعلی شاه، پادشاه ایران، میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی و الله‌یارخان آصف‌الدوله و از سوی امپراتوری روسیه، ایوان پاسکویچ حضور داشتند.
این پیمان در پی شکست قوای نظامی ایران در جنگ دوم با قوای روس امضا شد و به موجب آن ـ که از عهدنامه گلستان هم شوم‌تر بود ـ ولایات ایروان و نخجوان به روسیه واگذار و مرزها معین شد.
همچنین علاوه بر غرامتی که ایران پرداخت کرد، حق کشتیرانی در دریای خزر مجدداً برای روس‌ها به تأیید رسید. به علاوه، اتباع روسیه در ایران از حقوق کاپیتولاسیون و مصونیت قضایی برخوردار شدند!
دولت روسیه در برابر آن همه منافع، تنها ولیعهدی عباس میرزا و رساندن او را به تخت سلطنت تأیید کرد.
* مفاد عهدنامه ترکمنچای چه بود؟
۱- واگذاری خانات ایروان و نخجوان به دولت روسیه و تخلیه تالش و مغان از سپاه ایران.
۲- پرداخت ۱۰ کرور تومان (پنج میلیون تومان) به طور اقساط از طرف ایران به روسیه به عنوان غرامت جنگی.
۳- اجازه عبور و مرور آزاد به کشتی‌های تجاری روسی در دریای خزر.
۴- رضایت به انعقاد یک عهدنامه تجاری بین ایران و روسیه و حق اعزام کنسول و نمایندگان تجاری به هر منطقه از مناطق ایران که روس‌ها لازم بدانند.
۵- حمایت روسیه از ولیعهدی عباس میرزا و کوشش در به سلطنت رساندن وی پس از مرگ شاه.
۶- استرداد اسرای طرفین.
۷- اعطای حق قضاوت کنسولی به اتباع روسیه.
۸- علاوه بر امضای معاهده ترکمنچای زیر فشار روس‌ها، یک عهدنامه تجاری نیز با آنان به امضا رسید که تمام بازار ایران را بدون هیچ مانعی در اختیار روس‌ها قرار می‌داد.
* مدت قرارداد ترکمنچای چقدر است؟
چند صباحی است شایعاتی در فضای مجازی مبنی بر اتمام مدت قرارداد یکصدساله ترکمنچای مطرح می‌شود. در صورتی که این قرارداد حدود قرن پیش در ۳۲ صفحه تنظیم شده و رسماً در آن قید شده است که تا ابد اعتبار دارد.
در فصل پنجم این قرارداد آمده است:
اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران برای اثبات دوستی خالصانه که نسبت به اعلیحضرت امپراطور کل ممالک روسیه دارد، به این فصل از خود و از عوض اخلاف و ولیعهدان سریر سلطنت ایران تمامی اُلکاء و اراضی و جزایری را که در میانه خط حدود معینه در فصل مذکوره فوق و قلل برف‌دار کوه قفقاز و دریای خزر است و کذا جمیع قبایل را چه خیمه‌نشین چه خانه‌دار، که از اهالی و ولایات مذکوره هستند واضحاً و عیناً الی الابد مخصوص و متعلق به دولت روسیه می‌داند.
هم‌اکنون قسمت‌های جدا شده از ایران آن روز، تحت حاکمیت سه دولت مستقل عضو سازمان ملل (آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) قرار دارد و از لحاظ حقوقی کشوری را که به عضویت سازمان ملل متحد درآمده است ـ حتی به صورت نامشروع مانند اسرائیل ـ نمی‌توان بدون نظر مثبت شورای امنیت، منحل و یا ضمیمه کشوری دیگر کرد و یا برای تصرف و بازگرداندن آن، به آنجا لشکرکشی کرد.
البته بخش‌هایی از این قرارداد نظیر موارد تجاری، کاپیتولاسیون و حق کشتیرانی در دریای مازندران در قرارداد ۱۹۲۱ (بعد از انقلاب کمونیستی در شوروی) لغو شد اما حدود مرزی تقریباً همان چیزی است که در ترکمنچای ثبت شده است.