13 آذرماه سالروز درگذشت استاد جلال تاج اصفهانی از اساتید مطرح موسیقی آوازی ایران است که در مسیر پیشرفت و ترقی این‌گونه اصیل از فرهنگ ایرانی، بیش از شش دهه تلاش و بردباری کرد.
او در طول عمر خود نزد اساتید گران‌مایه‌ای تحصیل کرد و چندین و چند شاگرد ارزنده نظیر استاد محمدرضا شجریان را در مکتب خود پرورش داد. تاج اصفهانی از فاخران موسیقی است و به عنوان آخرین بازمانده از مکتب آواز اصفهان بسیار کوشید این مکتب را زنده نگه دارد.
جلال‌الدین تاج اصفهانی فرزند شیخ واعظ اصفهانی ملقب به “تاج‌الواعظین” در سال 1282 شمسی در اصفهان به دنیا آمد. شیخ اسماعیل پدر جلال‌الدین علاوه بر منبر گرم و گیرایی که داشت از حنجره‌ای داودی و صدایی دلنشین نیز برخوردار بود و طبق مرسوم زمان بر اثر حشرونشر با مردم اهل ذوق زمانش، با گوشه‌ها و ردیف‌های آوازی ایران نیز آشنایی پیدا کرده بود. جلال تاج اصفهانی صدا و حنجره را از پدرش به ارث برده بود. این موضوع را اهل خانواده همه می‌دانستند ولی چون جلال‌الدین به احترام پدر هرگز جلوی او دهان باز نکرده بود، پدر از صدای خوش فرزندش خبری نداشت. او در سن 9 سالگی بود که یک‌بار به حین آواز خواندن، متوجه حضور پدرش شد و همان آواز باعث شد که پدرش سر ذوق بیاید و وی را به مرحوم سیدعبدالرحیم اصفهانی استاد آواز آن زمان بسپرد و تاج مدتی نزد این استاد گوشه‌ها را یاد گرفت.
اولین اساتید
تاج مدتی نزد استاد عبدالرحیم اصفهانی گوشه‌ها را یاد گرفت و سپس پدرش او برای این‌که با گوشه‌های سازی در ردیف نیز آشنا کند به خدمت شادروان نایب اسدالله نی‌زن معروف برد. تاج زمانی نسبتاً طولانی در خدمت نایب اسدالله نکته‌ها و ظرایف آواز ایرانی را فرا گرفت. آخرین استادی که تاج بنا به توصیه پدر برای تکمیل گوشه‌ها و ردیف‌ها به خدمتش رفت، مرحوم شادروان میرزا حسین ساعت‌ساز معروف به “خضوعی” بود و تاج پس از اتمام فراگیری نزد این استاد، دیگر در آواز سرآمد شده بود و اندک‌اندک در محافل می‌خواند و اینجا و آنجا همه از صوت خوش و تسلط او بر آواز سخن می‌گفتند. به گفته کسانی که از نزدیک با او آشنایی داشتند، تاج اصفهانی به اشعار سعدی علاقه داشت و گزیده‌هایی از اشعار سعدی و دیگر شاعران را حفظ بود و در هنگام اجرای آواز به مناسبت زمان و محیط از آن اشعار استفاده می‌کرد.
نخستین آواز
به گفته بهزاد مقوم پژوهشگر موسیقی، تاج در جوانی با مرحوم حسین‌خان اسماعیل‌زاده استاد کمانچه آشنا شد و برای نخستین بار با ساز وی آواز خواند ولی از آنجا که تاکنون با ساز نخوانده بود، نمی‌توانست کاملاً خود را با کمانچه آن استاد هماهنگ کند که این مشکل به‌زودی با راهنمایی‌های حسین‌خان برطرف شد. از آن پس علاوه بر صوت خوش و قدرت در بیان گوشه‌ها طمأنینه خاصی نیز در صدای خواننده جوان دیده می‌شد. تاج پس از آن سال‌ها آثار ارزشمندی به نام‌های یاران زنده‌رود، به اصفهان رو، مثنوی‌خوانی، اذان و مناجات و… را منتشر کرد و “آتش دل” نیز یکی دیگر از آثار معروف او است. این استاد از معدود کسانی است که آواز در همه دستگاه‌های ایرانی را چندین و چند بار تجربه کرده است.
مهاجرت به تهران
تاج در اوایل دهه 1300 شمسی از اصفهان به تهران آمد و به دلیل صدای خوش و حسن سلیقه در انتخاب اشعار آواز، در محافل هنری تهران محبوبیت پیدا کرد. در سال‌های 1305 تا 1307 در “انجمن شعر وحید” با جمعی از هنرمندان از جمله علی‌اکبر شهنازی، نوازنده تار، آشنا شد و در سال‌های بعد چند کنسرت به همراه او و مرتضی محجوبی (نوازنده پیانو) و مرتضی نی داود (نوازنده تار) اجرا کرد و صدایش در صفحات گرامافون نیز ضبط شد. مشهورترین این آثار صفحه آواز همایون است که در حدود سال 1312 در تهران ضبط شد. صفحه همایون تاج دهه‌های متوالی از شهرت و محبوبیت برخوردار بود و اکنون نیز از “آثار معیار” در بررسی مکتب آواز اصفهان است. تاج اصفهانی چندی را در شهرهای مختلف به مسافرت و اجرای برنامه گذراند و یک بار هم برای ضبط صدا به حلب سفر کرد و سرانجام در اصفهان ماندگار شد.
شروع کار در رادیو
تاج در سال‌های 1319 و 1320 از اولین خوانندگانی بود که با دستگاه تازه تأسیس رادیو تهران همکاری داشت و برنامه‌های بسیاری همراه با ساز و ارکستر هنرمندان – از جمله با حبیب سماعی استاد بزرگ سنتور – اجرا کرد. تاج همچنین به طور مرتب با رادیو اصفهان همکاری می‌کرد و برنامه‌های زیادی از صدای او همراه با ساز هنرمندان اصفهانی اجرا شد. همچنین در چند کنسرت بزرگ “انجمن موسیقی ملی” به رهبری روح‌الله خالقی در سال‌های 1324 ـ 1327 شرکت کرد. او در سال 1330 نیز مدت کوتاهی مشاور بخش موسیقی رادیو تهران بود.
همکاران
از جمله هنرمندانی که با تاج همکاری داشتند می‌توان از سید حسین طاهرزاده اصفهانی، سید اسماعیل قراب، قربان خان‌شاهی، حاج محمدعلی، حبیب شاطر حاجی، نایب اسدالله نی‌زن، شکری (ادیب‌السلطنه)، ابوالحسن صبا، رضا محجوبی، مرتضی محجوبی، حسین یاحقی، ارسلان درگاهی، اکبرخان نوروزی، غلام‌رضا خان سارنگ، شعبان‌خان اصفهانی، علی‌اکبر شهنازی، حسن کسایی، جلیل شهناز، احمد عبادی و علی تجویدی نام برد.
شاگردان
جلال تاج اصفهانی شاگردان بسیار خوبی پرورش داد که اکثر آن‌ها در گذشته و یا هم‌اکنون از بزرگان موسیقی اصیل ایرانی بوده و هستند. از جمله شاگردان او محمدرضا شجریان، حسین خواجه امیری، علی‌اصغر شاه زیدی، سید رضا طباطبایی کربکندی، مؤذن‌زاده اردبیلی، علی‌رضا افتخاری، مرتضی شریف، ناصر یزدخواستی، رضا قرنیان اصفهانی، حمیدرضا نوربخش، محمدتقی سعیدی ولاشانی را می‌توان نام برد.
تاج از زبان شاگردانش
تاج اصفهانی طی یک قرن اخیر مورد تمجید ده‌ها هنرمند به‌نام ایرانی قرار گرفته و هر کس به نوبه خود از ارزشمندی این استاد موسیقی قدردانی کرده است.
مرحوم علی تجویدی از نوازندگان برجسته ویولن در مورد تاج اصفهانی گفته است: به راستی تاج اصفهانی از جمله چهره‌های درخشان عالم هنر و خوانندگی است که شاید سالیان دراز مادر دهر چنان فرزندی نزاید. تاج اصفهانی صرف‌نظر از هنر و هنرمندی واجد شرایط صفات برجسته‌ای بود. از مکارم اخلاقی، مناعت طبع و بزرگ‌منشی و وارستگی گرفته تا ظرافت طبع و خوش‌صحبتی همه دست‌به‌دست هم داده و از تاج انسانی نمونه به وجود آوردند تا جایی که هیچ‌کس پیدا نمی‌شود که او را دیده باشد و شیفته‌اش نشود
اکبر گلپایگانی از اساتید صاحب سبک آواز ایران درباره دلایل ماندگاری تاج اصفهانی می‌گوید: ایشان یک هنرمند صاحب سبک بود و همیشه وقتی از آثار ایشان صحبت می‌شود، سبکشان قابل تعمد است. تاج اصفهانی در کار خودش استاد بود و جزو چند نفری بود که در کار خودش نابغه بود. ایشان به همراه آقایان کسایی و جلیل شهناز واقعاً نابغه بودند. این بزرگان حکم عتیقه برای موسیقی ایران دارند. یعنی با گذشت زمان ارزششان بیشتر می‌شود
همچنین علی‌اصغر شاهزبدی درباره استاد خود جلال‌الدین تاج اصفهانی گفته است: مهم‌ترین ویژگی تاج اصفهانی این بود که اکثر تحریر‌های آوازهایش ابداعی بود. وقتی آثار صفحات و اجراهای رادیویی استاد تاج اصفهانی را با خوانندگان نسل گذشته‌اش مقایسه می‌کنیم به وضوح تفاوت میان تحریر‌های تاج را با آن‌ها متوجه می‌شویم.
علاوه بر آن حمیدرضا نوربخش از دیگر شاگردان تاج اصفهانی درباره استادش به هنرآنلاین گفت: یکی والاترین انسان‌های عرصه هنر بودند. احترام زیادی برای هنر و از مهم‌تر شخصیتشان قائل بودم.
وی افزود: از کودکی تحت تأثیر آواز استاد تاج اصفهانی و این هنر را به شیوه ایشان آموختم.
مکتب آواز در اصفهان
هنر آواز بر اساس لهجه بر مکتب‌های اصفهان، تبریز، تهران و مشهد تقسیم‌بندی شده که مکتب مشهد در حال حاضر منسوخ شده است. صاحب‌نظران بر این عقیده‌اند که مکتب اصفهان به دلیل رعایت هفت اصل “انتخاب شعر”، “تلفیق شعر و موسیقی”، “ابداع و تنوع ملودی”، “ادوات و تنوع تحریر”، “جمله‌بندی”، “هم سازی و هم‌نوایی” و “ابداع و خلاقیت” از جایگاه رفیع‌تری نسبت به سایر مکاتب آواز برخوردار است. ابراهیم آقاباشی، سید رحیم اصفهانی، میرزا حسین ساعت‌ساز، سید حسین طاهرزاده، علی‌خان دهکی، میرزا حبیب اصفهانی، ادیب خوانساری، نورعلی برومند و تاج اصفهانی از جمله هنرمندان شاخص و صاحب‌نام در مکتب اصفهانند. تاج اصفهانی به مثابه آخرین بازمانده این مکتب همواره کوشید تا ارزش‌های این مکتب را در شیوه آوازخوانی خود مراعات کند. او همواره می‌کوشید تا با دیدار و تعامل بهترین هنرمندان دوران خویش و بهره‌گیری از محضرشان، هنر خود را تعالی بخشد.
وفات در خانه پدری
استاد جلال تاج اصفهانی سحرگاه چهاردهم آذر 1360 در سن 86 سالگی در خانه پدری‌اش دار فانی را وداع گفت و در آرامگاه تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد. محمدرضا شجریان درباره مرگ این استاد می‌گوید: “با مرگ تاج صدایی خاموش شد که بیش از 70 سال در پهنه ایران‌زمین به ویژه اصفهان شهر نور و گنبدهای فیروزه رنگ طنین‌افکن بود. صدایی که سالیان متمادی در محافل انس و خلوت یاران صاف‌دل و پاک‌دل به سادگی و صداقت جاری بود. این صدا در بیشه‌زارها و باغ‌های حاشیه زاینده‌رود از آبریز “چلگرد” بر ناحیه زردکوه تا کشتزارهای “ورزنه” در کنار بستر زنده‌رود یعنی مرداب گاوخونی همان‌سان جاری بود که در روستاهای خشک و بی‌آب‌وعلف حاشیه کویر تا مرز همسایگی یزد. این صدا همان صدای آشنایی بود که بر گلدسته‌های آستان ملک خراسان ثناگوی سلطان عارفان جهان بود. این صدا صدای تاج است که هنوز هم در دل‌ها و سینه‌ها بانگ می‌دهد.