آیت‌الله جوادی‌آملی| در متون اسلامی حاکمان و کارگزاران به خصلت‌هایی وصف شده‌اند که به برخی از آنها در این‌جا اشاره می‌شود:
عدالت محوری: پیامبر (صلی‌الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «یک لحظه امام عادل از عبادت هفتاد‌سال برتر است.»
مسئولیت‌پذیری: مسئولیت‌پذیری برای همه لازم است و برای حاکمان و کارگزاران نظام اهمیتی فزون‌تر دارد: پیامبر (صلی‌الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «آگاه باشید! همه شما در برابر تعهدات خود، نگهبان و مسئولید، پس حاکم و کارگزار در مقابل مسئولیتی که برعهده دارد در برابر مردم مسئول و متعهد است.»
خیرخواهی برای مردم: حضرت علی (علیه‌السلام) در خطبه‌ای، خطاب به مردم می‌فرماید: «ای مردم! به راستی من بر شما حقی دارم و شما نیز بر من حقی دارید؛ اما حق شما بر من این است که خیرخواه شما باشم.»
مهربانی با مردم: امام سجاد (علیه‌السلام) می‌فرماید: «حاکم باید همانند پدری مهربان برای مردم باشد.»
بخشندگی: امیرمؤمنان (علیه‌السلام) فرمودند: «برترین حاکمان و کارگزاران کسانی‌اند که سه ویژگی به آنها داده شده باشد: مهربانی، بخشش و عدالت.» حاکم باید همانند پدری مهربان برای مردم باشد.
ساده‌زیستی: ساده زیستی حاکمان و کارگزاران موجب آرامش و اعتماد امت اسلامی به رهبران می‌شود، از این‌رو حضرت امیر (علیه‌السلام) در بحثی از نامه تاریخی خویش به عثمان‌بن حنیف، فرماندار بصره چنین می‌نگارد: «پیشوای شما (علی‌بن ابی‌طالب (علیه‌السلام)) از دنیا به دو لباس کهنه و از خوراک به دو قرص نان بسنده کرده است، آگاه باشید که شما هرگز توان آن را ندارید، ولی با زهد و پارسایی و تلاش و پاکى و استواری، مرا یارى کنید.»
وظایف حاکمان و کارگزاران
مهم‌ترین وظایف حاکمان و کارگزاران، در جهت رشد و تعالی بندگان خدا و حفظ جان و مال و آبروی مردم عبارت است از:
دانش‌افزایی: حاکم وظیفه دارد از طریق تأسیس و اداره مراکز آموزشی، دانش و ادب‌آموزی را میان مردم رشد دهد.
امیدبخشی و رفع سرگردانی: از مهم‌ترین وظایف حاکم اسلام این است که در هنگامه فتنه‌ها، راهنمای مردم بوده و آنان را از سرگردانی و گمراهی رهانیده و بارقه امید را در دل و جان مردم بیفشاند.
در دسترس مردم بودن: حاکم اسلامی نباید از مردم فاصله داشته و دسترسی مردم به او سخت و ناممکن باشد، بلکه باید در میان مردم ظاهر شود و خدمت به مردم، ملاک کار او باشد.
٢-٤ تزکیه نفس و تهذیب: امیرمؤمنان (علیه‌السلام) می‌فرماید: «کسی که رهبری مردم را می‌پذیرد باید پیش از آن‌که به تعلیم و تربیت دیگران بپردازد، به تربیت خود همت گمارد.»
حفظ اسرار مردم: کارگزاران نظام اسلامی باید عیوب و اسرار مردم را بپوشانند و از هتک حرمت آنان جلوگیری کنند و کار مؤمن را حمل به صحت نمایند. حضرت علی (علیه‌السلام) به مالک اشتر فرمودند: «… تا می‌توانی عیب و راز دیگران را بپوش تا خدا راز تو را از مردم بپوشاند.»
چشم‌پوشی از خطاها: چشم‌پوشی از خطاها و لغزش‌های مردم و احسان در حق نیکوکاران جزو وظایف حاکم اسلامی است؛ امام‌علی (علیه‌السلام) به مالک اشتر فرمودند: «به همان اندازه که دوست داری خدا در حق تو عفو و گذشت داشته باشد، از عفو و گذشت خود به مردم ببخش.»
محبت به مردم: حضرت علی (علیه‌السلام) به مالک‌اشتر می‌فرماید: «از اعماق دلت نسبت به مردم رحمت داشته باش و به آنها محبت کن و لطفت را از آنان دریغ مدار.»
کسی که رهبری مردم را می‌پذیرد باید پیش از آن‌که به تعلیم و تربیت دیگران بپردازد، به تربیت خود همت گمارد.
حراست از مرزها: حاکم اسلامی وظیفه دارد با استفاده از امکانات مناسب، از مرزهای کشور اسلامی حراست کند، امیرالمومنین (علیه‌السلام) فرمودند: «برای حاکم سزاوار نیست در حفظ مرزها کوتاهی کند.»
گزینش صالحان برای مسئولیت‌ها: به فرمایش امیرمومنان (علیه‌السلام) بکارگیری افراد صالح و متعهد در مدیریت نظام اسلامی از وظایف حاکمان است.
حمایت از محرومان: دفاع از محرومان و مظلومان و حقوق آنان، از وظایف روشن نظام اسلامی است. امیرمومنان (علیه‌السلام) می‌فرماید: «خدا از حاکم اسلامی پیمان گرفته است که در برابر پرخوری ستمگران و گرسنگی مظلومان سکوت نکنند.»
عدم اعتنا به سخن‌چینان: حضرت امیرمومنان (علیه‌السلام) به مالک‌اشتر می‌فرماید: «…ای مالک! در تصدیق سخن‌چینان و چاپلوسان هرگز شتاب مکن، زیرا آنان حیله‌گر و فریبکارند؛ هرچند خود را همانند خیرخواهان جلوه می‌دهند.»
به فرمایش امیرمومنان (علیه‌السلام) بکارگیری افراد صالح و متعهد در مدیریت نظام اسلامی از وظایف حاکمان است.
پرهیز از دروغ و خیانت: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «هر کس رهبری مردم را برعهده بگیرد و به آنان خیانت کند، خدا بهشت را بر او حرام می‌کند.» امام‌رضا (علیه‌السلام) فرمودند: «هرگاه حاکمان دروغ بگویند، باران نمی‌بارد و هرگاه سلطان ستم کند، دولت سست و بی‌اعتبار می‌شود.»
وظایف مردم در برابر حاکم اسلامی
چنان‌که حاکمان و کارگزاران اسلامی در برابر مردم وظایفی دارند، مردم نیز در مقابل حکومت و حاکمان اسلامی وظایف و تکالیفی دارند که در سخنان معصومان (علیهم‌السلام) به آنها اشاره و بر آنها تأکید شده است. در این‌جا به چند نمونه از مهم‌ترین‌شان اشاره می‌شود:
وفاداری به نظام اسلامی: یاری و وفاداری ازجمله حقوق حاکم عادل بر توده مردم است. امیرمومنان (علیه‌السلام) در خطبه‌ای با برشمردن این حقوق و وظایف می‌فرماید: «ای مردم! اما حقی که من برعهده شما دارم، وفاداری به بیعتی است که با من داشته‌اید.»
یاری‌کردن حاکمان: از عناصر محوری و مهم حفظ نظام اسلامی، اطاعت از حاکم معصوم (علیه‌السلام) در عصر حضور و نصرت ولی‌فقیه در دوران غیبت است. امیرمومنان (علیه‌السلام) می‌فرماید: «… از دیگر وظایف شما در برابر من، این است که چون شما را برای کاری فراخوانم اجابت کرده، از دستورهای من پیروی کنید.»
نصیحت و مشارکت سیاسی: در فرهنگ اسلامی مردم وظیفه دارند نسبت به حاکمان، ضمن وفاداری، ناصحانه و خالصانه، نصیحت (خیرخواهی) داشته باشند و این کار عملی نیست مگر با حضور همه‌جانبه مردم در اداره امور که ثمره آن رشد و تعالی حکومت اسلامی است. امیرمومنان (علیه‌السلام) می‌فرماید: «یکی از حقوق من بر شما این است که (با حضور خالصانه و همه‌جانبه خود در اداره امور) در آشکار و نهان خیرخواه و دلسوز من باشید.»
دعا برای سربلندی حاکمان: امام‌صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «سه چیز از حقوق حاکمان بر مردم است: ١. پیروی از آنان، ٢.خیرخواهی برای آنان در آشکار و نهان و ٣. دعا برای پیروزی و صلاح آنان.»
همکاری اطلاعاتی: یکی از وظایف مردم این است که حاکم اسلامی را از اخباری که برای حفظ نظام، دانستنش مهم است، مطلع کنند. امام‌رضا (علیه‌السلام) فرمودند: «سیره پیامبر (صلی‌الله علیه و آله و سلم) چنین بود هرگاه سپاهی را به جایی می‌فرستاد و به فرمانده آن اعتماد نبود، آن حضرت فردی مورداعتماد را همراه سپاه می‌فرستاد تا اوضاع و احوال سپاه و فرمانده آن را زیرنظر داشته و به آن گرامی گزارش دهد.»
لازم به ذکر است هر کس صلاحیت چنین مسئولیتی را ندارد، لذا حضرت علی (علیه‌السلام) خطاب به مالک اشتر می‌نویسد: «برای کنترل کارگزاران خود، دیده‌بانانی از اهل صدق و وفا تعیین کن.»
سه چیز از حقوق حاکمان بر مردم است:
١. پیروی از آنان، ٢.خیرخواهی برای آنان در آشکار و نهان و ٣. دعا برای پیروزی و صلاح آنان.
در خاتمه اگر صداقت و وفاداری را به‌عنوان برترین ویژگی حاکمان و مردم بدانیم و هر کدام از حاکمان و مردم وظایف خویش را در مقابل یکدیگر به درستی انجام دهند، استحکام نظام نهادینه شده و رضایت مردم به‌عنوان بهترین پشتوانه نظام موجب بقا، خیر و برکت خواهد بود و بهترین همدلی و هم‌زبانی دولت و مردم نمایان می‌شود.
برگرفته از کتاب مفاتیح الحیاه
