واژۀ رمضان به چه معنا است و چرا ماه رمضان بدین نام نامیده شد؟
واژۀ رمضان از ریشۀ «رمض» است، به معنای بارانی که اول پاییز می‌بارد و هوا را از خاک و غبارهای تابستان پاک می‌کند و یا به معنای داغی سنگ از شدّت گرمای آفتاب است.
مادّۀ رمض در هر وزن و باب از اوزان و ابواب زبان عربی به کار رود، معنایی از گرما و سوزاندن در آن وجود دارد.
امّا دربارۀ اینکه چرا این نام بر یکی از ماه‌های سال گذاشته شده است، اقوال مختلفی مطرح شده است:
1. هنگامی که ماه‌ها را نامگذاری کرده و از زبان‌های قدیمی به عربی بر می‌گرداندند. این ماه با ایّام گرامی سوزان مطابق شد، بنابراین رمضان نامیده شد.
2. ارماض به معنای احراق و سوزاندن است و از این رو که در ماه رمضان گناهان بندگان با اعمال نیک و شایسته سوزانده می‌شود، این ماه به رمضان نام بردار شد.
3. دلهای روزه‌داران در این ماه حرارتی از موعظه و تفکر در امر آخرت به خود می‌گیرد چنان که ماسه و سنگ حرارت خورشید را به خود می‌گیرد. از این رو این به ماه رمضان نامگذاری شد.
4. گویا عرب‌ها این نام را به خاطر داغ شدنشان از حرارت گرسنگی و تشنگی و چشیدن سختی آن بر این ماه نهاده‌اند.
وجه تسمیه‌های دیگری نیز در کتاب‌های حدیثی و تفسیری برای نام ماه رمضان آمده است. در شماری از روایات، این نامگذاری را به سبب نقشی دانسته‌اند که ماه رمضان در پاکسازی آیینۀ جان از آلودگی‌های گناهان و پاکسازی روان از زنگار خطاها دارد. از پیامبر روایت شده است: إِنَّما سُمِّيَ رَمَضانُ؛ لانَّهُ یُرمِضُ الذُّنوبَ؛ این ماه را رمضان نامیده‌اند، چون گناهان را می‌زداید (ماه خدا، ح 34). همچنین در روایات است که از پیامبر خدا پرسیدند: رمضان چیست؟ فرمود: خداوند در آن گناهان مؤمنان را می‌سوزاند و می‌آمرزد ( الدر المنثور، ج 1، ص 444).
این وجه در نامگذاری، از یک سو با ریشۀ لغوی «رمضان» و از سوی دیگر با برکات، رهاوردها و آثار آن هماهنگ و متناسب است.
شماری از احادیث شیعه و اهل سنّت، صراحت دارند که «رمضان» از نام‌های خدای سبحان است. برای نمونه در روایتی از امام باقر نقل شده است: رمضان نامی از نام‌های خداوند است (معانی الاخبار، ص 315).
از همین روست که نهی شده است که آن را بدون افزودن واژۀ «ماه» به کار ببرند، همانگونه که سزاوار نیست انسان بگوید: رمضان آمد، رمضان رفت، رمضان را روزه گرفتم و … .
در روایتی از یکی از یاران امام باقر آمده است: ما هشت نفر بودیم که نزد امام حضور داشتیم. سخن از رمضان به میان آمد. ایشان فرمود: نگویید: این رمضان است و رمضان آمد و رفت زیرا رمضان اسمی از اسم‌های خداوند عزیز و جلیل است … بلکه بگویید: ماه رمضان. ماه به اسم اضافه شده است و اسم، اسم خداوند است ( الکافی، ج 4، ص 69).
لیکن این روایات با مشکلات متعددی رو به رویند، زیرا هم سندشان مخدوش است و هم دلالتشان نارسا است با این توضیح که:
یک. هیچ یک از روایات مورد اشاره، از نظر سند، معتبر نیست.
دو. با مراجعه به روایاتی که به شمارش نام‌های خداوند پرداخته‌اند و نیز مراجعه به ادعیه و مناجات‌ها، چنین نامی میان نام‌های خداوند، دیده نمی‌شود.
سه. در بسیاری از روایاتی که از پیامبر و اهلبیت نقل شده است، کلمۀ «رمضان» بدون آن که لفظ «شهر» در اول آن باشد به کار رفته است و بسیار بعید است که راویان از پیشِ خود این کلمه را از همۀ این روایات حذف کرده باشند (ر.ک : المیزان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 26). بنابراین به نظر می‌رسد که واژۀ «رمضان» از نام‌های خداوند، نباشد.
دکتر سید محسن موسوی ، هراز نو