آخرین بار یک رئیس جمهور از چین حدود 14 سال قبل به ایران سفر کرده بود. حالا با سفر «شی جین پینگ» به تهران، فصل جدیدی از روابط راهبردی دو کشور با چشم‌اندازی 25 ساله در زمینه‌های متنوعی از جمله سیاسی، امنیتی و نظامی آغاز شده است.
استقبال وزیر خارجه از رئیس جمهور چین در بدو ورود به تهران (عکس: ایسنا)
«شی جین پینگ» کیست؟
شی جین پینگ 62 ساله، فرزند یکی از بنیانگذاران حزب کمونیست چین است که از 21 سالگی به این حزب پیوست و ریاست در رده‌های مختلف شهری و استانی را تا رسیدن به دبیری این حزب در شانگهای (بزرگترین شهر این کشور) در سال 2007 طی کرد.
شی جین پینگ در دوران جوانی
«شی» در سال‌های 1975 تا 1979 مهندسی شیمی را در یکی از دانشگاه‌های مشهور پکن (چینهوا) خواند؛ در آن زمان دانشجویان همزمان کارگر، کشاورز و عضوی از ارتش آزادی‌بخش خلق نیز بودند و بخش قابل توجهی از زمانشان را ضمن یادگیری مارکسیسم، لنینیسم و نظریات مائو، به کشاورزی و آموزش نظامی می‌گذراندند.
زندگی و زمانه «شی جین پینگ» پیش از ریاست جمهوری
در سال 2008 به عضویت کمیته دائمی حزب کمونیست درآمد و یکسال بعد معاون رئیس جمهوری وقت این کشور (هو جین تائو) شد. وی همان سال مسؤول آماده‌سازی کشور برای بازی‌های المپیک 2008 پکن نیز بود. اواخر سال 2012 میلادی جانشین هو جین تائو در دبیرکل کمیته مرکزی حزب کمونیست چین شد و ماه مارس 2013 به عنوان رئیس جمهوری چین انتخاب شد. او اصلاحات زیادی در این کشور ایجاد کرد؛ از جمله لغو سیاست تک‌فرزندی که می‌رفت این کشور در حال رشدِ پرشتاب را با کمبود نیروی کار در دهه آینده مواجه کند.
شی جین پینگ معاون رییس جمهوری چین
وی در یادداشت خود با اشاره به سابقه روابط ایران و چین در دوران باستان، نوشت: «این نخستین دیدارم از ایران است، اما من و بسیاری از مردم چین نسبت به پیشینه کشور باستانی و زیبای ایران ناآگاه نیستیم، زیرا جاده ابریشم دو ملت بزرگ را به هم متصل کرده است و داستان های جالبی مانند داستان زیر در کتب تاریخی ثبت شده‌اند. بیش از دو هزار سال قبل در امپراتوری‌هان غربی (202 پیش از میلاد الی 8 میلادی)، دستیار «جانگ چیان» (Zhang Qian) فرستاده چین عازم ایران شده و مورد استقبال گرم ایرانیان قرار گرفت. در زمان امپراتور «تانگ» و امپراتور «سونگ» چین پس از قرن هفتم، ایرانیان زیادی برای طلب علم، امور پزشکی و تجارت راهی چین می شدند، آثار آنها در شهر «شیان» و «گوانگجو» مشهود است. در قرن سیزدهم، سعدی شاعر بزرگ ایرانی، شرح سیاحت خود در «کاشغر» منطقه خودمختار «اویغور» در «سین کیانگ» چین را در اشعارش آورده است. در سلسله «مینگ» (1644 الی 1368 میلادی) در قرن پانزدهم، آقای «جنگ هه» (Zheng He) در صدر ناوگان بزرگ هفت بار به دریای غربی سفر کرد و در این سفرها، سه بار به منطقه هرمز واقع در جنوب ایران رسید.»
«چین»ی که می‌شناسیم؛ «چین»ی که هست!
چین را در ایران با اجناس بی‌کیفیتش می‌شناسند؛ «جنس چینی» دیگر یک اصطلاح است برای هر جنس بی‌کیفیت و ارزان قیمت و غیراصل مشابه نمونه‌های اصلی که در کشور بسیار به چشم می‌خورد… اما این همه واقعیت درباره بزرگترین شریک تجاری و بزرگترین سرمایه‌گذار در کشورهای جهان نیست؛ پس چرا بخشی از سهم ما از چین، آن چیزی است که «جنس چینی» می‌خوانند؟
آمارها درباره چین چه می‌گوید؟
نزدیک به چهار دهه است که اقتصاد، اولویت اول چین در توسعه است. چین در حال حاضر پس از آمریکا دومین اقتصاد بزرگ جهان است. البته طبق اعلام صندوق، حجم اقتصادی چین در سال 2014 از آمریکا و پیشی گرفتن تولید ناخالص داخلی این کشور براساس قدرت خرید، چین را به رده اول رساند. همچنین چین بزرگترین سرمایه‌گذار خارجی در جهان است. به این معنا که بیشترین سرمایه‌گذاری در کشورهای خارجی در سراسر جهان (بیش از 130 شریک تجاری این کشور) توسط چین انجام شده است. به عنوان نمونه چینی‌ها تنها در آلمان با پشت سر گذاشتن آمریکا، بزرگترین سرمایه‌گذار خارجی در این کشور شد. چینی‌ها در سال 2014 در 190 پروژه تجاری آلمان سرمایه‌گذاری کردند که ارزش آن بیش از 200 میلیون یورو (218 میلیارد دلار) بود که حاصل آن ایجاد 1700 شغل برای آلمانی‌هاست.
حجم مبادلات چین و اتحادیه اروپا به 650 میلیارد دلار می‌رسد که که تراز آن به نفع چین است. آمریکا نیز بزرگترین شریک تجاری چین با 550 میلیارد دلار مبادلات تجاری است که بازهم تراز آن به نفع چین است و این کشور بیشتر صادرکننده است و سرمایه‌گذار. پیش‌بینی می‌شود میزان سرمایه‌گذاری چین تا سال 2030 به 500 میلیارد دلار برسد. همین حجم از مبادلات آمریکا و کشورهای اروپایی نشان از مطابقت کیفیت و استاندارد محصولات چین با استانداردهای اروپا و آمریکاست که توانسته است در میان کشورهای پیشرفته اروپایی و رقبای آسیایی چون کره و ژاپن، بازار آمریکا را در اختیار بگیرد و حتی تولید برندهای معتبر آمریکایی را نیز چین برعهده بگیرد.
جالبتر اینکه ژاپن همواره نقطه مقابل چین در مقایسه کیفیت کالاهاست و این باور در کشور ما نیز جنس ژاپنی را در مقابل جنس چینی قرار می‌دهد؛ البته که در کیفیت محصولات ژاپنی شکی نیست، اما نکته جالب توجه این است که خود ژاپن بیشتر نیازهایش را از چین فراهم می‌کند و بیش از 320 میلیارد دلار با این کشور تبادل تجاری و اقتصادی دارد و جالبتر اینکه کفه ترازو در روابط دو کشور، به نفع چین سنگینی می‌کند. میزان صادرات چین در سال 2014 به 2.343 میلیارد دلار، و واردات این کشور در همین سال به 1.962 میلیارد دلار رسید.
این حجم از تبادل آمریکا، اروپا و ژاپن با چین و تولید معتبرترین برندهای آمریکایی در این کشور، در مقابل شرایطی که در کشور ما از کالای چینی وجود دارد، نشان می‌دهد مشکل کار تاجران ایرانی هستند که برای سود بیشتر جنس بی‌کیفیت و ارزان قیمت چینی را برای ورود به بازار ایران انتخاب می‌کنند. واقعیت این است که چین نیز برای پاسخگویی به نیازهای مختلف و کسب سود بیشتر، یک کالا و محصول را با کیفیت‌هایی از درجه 0 تا 100 تولید کند. این تقاضای تاجر و خریدار است که جنس با کیفیت پایین‌تر و در عوض قیمت ارزان‌تر را بدلیل حاشیه سود بسیار بیشتر در داخل کشور، وارد کنند. از این رو، در داخل چین متهم به تولید جنس بی‌کیفیت می‌شود در حالی که باید واردکنندگان و نهادهای نظارتی و استاندارد را بدلیل ورود و صدور مجوز ورود این اجناس مورد سؤال قرار داد. به عنوان مثال، چین هم گوشی‌های اصل و با کیفیت را تولید می‌کند و هم نمونه‌های ارزان قیمت آن را که فقط قابی شبیه به گوشی‌های اصل دارد!
هراس از اجناس چینی سال‌هاست که در کشور ما بدلیل واردات بی‌کیفیت‌ترین تولیدات چین از سوی برخی تجار سودجو، ریشه دوانده است
رشد اقتصادی چین در سال 2007 به بیش از 11 درصد رسید. چین توانست این رشد پرشتاب اقتصادی را تا سال 2010 به میزان 10.5 درصد حفظ کند اما پس از آن بدلیل بحران‌های مالی بویژه افت شاخص‌های بورس این کشور و اوراق بهادار، سال 2014 رشد اقتصادی چین به 7.4 درصد رسید. البته در همین زمان رشد اقتصادی آمریکا براساس آمار بانک جهانی به میزان 2.4 درصد بود. یوان واحد پول چین هم از اواخر 2015 وارد سبد ارزهای صندوق بین‌المللی پول شد و قرار است از اکتبر 2016 به باشگاه ارزهای برتر صندوق ملحق شود. چینی‌ها همچنین با سرمایه‌ای دست‌کم 100 میلیارد دلاری «بانک توسعه زیرساخت آسیایی» را نیز راه‌اندازی کردند که قرار است سرمایه آن تا 500 میلیارد افزایش پیدا کند. از این بانک به عنوان رقیبی جدی برای بانک جهانی نام برده می‌شود. بدبین‌ترین کارشناسان سال 2035 را سال رسیدن چین به رده اول در اقتصاد جهان پیش‌بینی کرده‌اند. این کشور با 306 تریلیون، بالاترین ذخیر ارزی در میان کشورهای جهان را داراست.
چین، دوست دوران سخت تحریم
واقعیت این است که در نظام بین‌الملل و در شرایط رقابت قدرت‌های جهانی بویژه در زمینه اقتصاد، همه کشورها منافع خود را دنبال می‌کنند؛ چین هم ازین قاعده مستثنی نیست. چین سال‌هاست شریک اول تجاری ایران بوده است، حتی در دوران تحریم.
در این میان، چین از فرصت بوجود آمده استفاده کرد و بیشتر نفت تولیدی ایران را بدون توجه به تحریم‌ها خریداری می‌کرد. همچنین طرف چینی در تأمین بسیاری از کالاهای اساسی و مواد اولیه که ایرانِ در تحریم با مشکل تأمین نیازهای کشور روبرو بود، و همچنین تبادلات مالی ایران و دیگر تسهیلات تجاری در شرایط تحریم بانکی کمک بسیاری کردند و از دیگر شرکای تجاری ایران وفادارتر بودند؛ چه بسا مقامات چینی با توجه به اولویت تبدیل شدن به قدرت اول اقتصادی، نگاهشان به دوران پساتحریم و حضور در بازارهای ایران برای آن زمان بود که در دوران تحریم نیز در کنار ایران ماندند و البته منافع اقتصادی خود را نیز در این مسیر داشتند و دنبال کردند.
پول‌های بلوکه شده
اما بدلیل تحریم نقل و انتقالات مالی، بازگشت پول نفت‌های فروخته‌شده به چین نیز راه‌های مخصوص به خود داشت و درآمدهای ایران اصطلاحا در بانک‌های چینی بلوکه می‌شد. اما چینی‌ها ضمن حفظ این پول، از طریق راه‌های رسمی و غیررسمی ممکن دلارهای نفتی ایران را به کشور می‌رساندند. بخشی از این دلارها بصورت همان مواد اولیه‌ای بازگشت که ایران در زمان تحریم امکان تهیه آنها را از بازارهای جهانی نداشت. بخش دیگری از پول ایران پشتوانه سرمایه‌گذاری چین در پروژه‌های بزرگ ملی شد. همچنین در مدت زمان مذکور، بنابر قوانین بانکی این کشور به پول‌های بلوکه‌شده ایران سود نیز تعلق گرفته است. البته طبق تفاهم میان دو کشور در سال‌های گذشته، اکثر این پول بین دو کشور بصورت اعتبارات فاینانس و روش‌های دیگر در حال گردش بوده است و چین هیچ گاه به آن تعریف از بلوکه‌کردن که به عنوان مثال در برخورد با آمریکا یا کشورهای اروپایی مواجه هستیم، درآمدهای ایران را غیرقابل دسترس و استفاده نکرد.
رهبر انقلاب نیز در دیدار رئیس جمهور چین و هیئت همراه، بیان داشتند: «ایران هرگز همکاری‌های چین در دوران تحریم را فراموش نخواهد کرد.»
ایشان همچنین با اشاره به سند جامع راهبردی میان دو کشور افزودند: توافق برای «روابط استراتژیک 25 ساله» ایران و چین درست و حکمت آمیز است.
سیاست خارجی؛ همراهی سیاسی، پرهیز نظامی
مهمترین صحنه همکاری و تعامل ایران و چین در سال‌های اخیر، پرونده هسته‌ای و مذاکرات ایران و 1+5 بوده است. البته چین در این زمینه ضمن حفظ ملاحظات خود به عنوان یکی از اعضای دائم شورای امنیت و قدرت‌های جهانی در نظام بین‌الملل، در مجموع نقشی سازنده در پیشبرد مذاکرات ایفا کردند و حتی ابتکار بازطراحی راکتور اراک نیز از سوی این کشور پیشنهاد داده شد و با مشارکت آنها هم اجرایی خواهد شد. شاید چین تنها عضو 1+5 بود که بی‌صبرانه منتظر رفع تحریم‌ها برای گسترش حجم روابط تجاری دو کشور از 50 میلیارد دلار کنونی به 600 میلیارد دلار در ده سال آینده بود و برای این منظور تلاش کرد.
در مسائل منطقه‌ای، غرب آسیا و منازعات آن هیچگاه اولویت سیاست خارجی و امنیتی چین نبوده است. این کشور چالش‌های جدی در منطقه خود با آمریکا و همپیمانانش در شرق آسیا بویژه در دریای چین جنوبی و همچنین در مسأله اقتصادی که اولویت اول و اصلی چین تا 2025 است، دارد. اما تحولات سال‌های اخیر و رشد افراطی‌گری و تروریسم تکفیری چین را هم نگران کرده است.
چین در ماه‌های گذشته میزبان مقامات دولت سوریه و همچنین گروه‌هایی از مخالفان بوده است تا به فرآیند سیاسی در این کشور کمکی کرده باشد
سیاست‌های پکن در مسأله سوریه در مجموع در راستای سیاست‌های ایران و روسیه برای مبارزه با تروریسم و تعیین سرنوشت این کشور توسط مردم سوریه بوده است. البته چینی‌ها در مناطقی غیر محیط امنیتی پیرامون خود، ملاحظاتی دارند و با احتیاط عمل می‌کنند و بطور خاص در بحران سوریه مواضعی نزدیک به ایران داشته‌اند، اما از حضور علنی در یک ائتلاف و حرکت‌هایی از جنس آن‌چه از روسیه شاهد بودیم خودداری می‌کند.
همکاری نظامی
چین در حوزه نظامی و جنگ‌افزار نیز در حال تبدیل شدن به یکی از قدرتمندترین‌هاست. ایران و چین در این حوزه در سال‌های گذشته روابط قابل توجهی نداشتند، اما در دو سال گذشته، ابعاد همکاری نظامی دو کشور بسیار گسترش پیدا کرده است. مبادله هیئت‌های نظامی و بازدید مقامات نظامی (از جمله سفر فرمانده نیروی دریایی و نیروی هوایی ارتش به این کشور) از جمله این همکاری‌هاست. همچنین ناوگان نیروی دریایی چین نیز سال 93 در بندرعباس پهلو گرفت.
فرماندهان نیروی دریایی ایران و چین – پهلوگیری ناوشکن چینی در بندرعباس
پیش‌بینی می‌شود دو کشور در آینده نزدیک، همکاری‌های لجستیک نظامی قابل توجهی با یکدیگر داشته باشند؛ به جز سند جامع راهبردی 25 ساله میان دو کشور، این را دست‌کم از سفرهای اخیر فرماندهان نیروی دریایی و هوایی ارتش به این کشور می‌توان حدس زد.
سند جامع راهبردی؛ طرح جاده ابریشم
به گفته نایب رئیس اتاق مشترک ایران و چین، سند همکاری راهبردی 25 ساله دو کشور از نوع در جه یک بوده و در چهار سطح نزدیک‌ترین همکاری‌ها میان دو کشور صورت خواهد گرفت. این اسناد، همکاری در حوزه‌های فرهنگ، سیاست، امنیت، نظامی و قضایی را شامل می‌شود.
سیاست احیای جاده ابریشم با شعار «یک کمربند، یک جاده» زیربنای اصلی توافقات دو کشور است که طرف چینی به شدت آن را دنبال می‌کند و صندوقی با سرمایه 40 میلیارد دلار را به همین منظور راه‌اندازی کرده است تا به توسعه زیرساخت‌های کشورهای در مسیر جاده ابریشم از طریق پرداخت وام‌های بدون بهره و کم‌بهره یا کمک‌های بلاعوض، کمک کنند.
جاده ابریشم
به عنوان نمونه، از همین محل وام بدون بهره برای توسعه کابل‌کشی فیبر نوری در کشور، توسعه خطوط پرسرعت ریلی و حمل و نقلی از جمله خط تهران- مشهد اختصاص یافت. ادامه فاینانس چین که از زمان تحریم شکل گرفته است از دیگر زمینه‌های همکاری دو کشور خواهد بود و براساس این سند بانک‌های چینی می‌توانند در ایران شعبه داشته باشند که تا کنون چهار بانک بزرگ این کشور برای گشایش شعب خود در ایران اعلام آمادگی کرده‌اند.
رئیس جمهوری چین زمینه‌های تقویت و پیگیری روابط دو کشور در چارچوب «یک کمربند، یک جاده» را اینگونه توصیف کرده است:
کشورهای امتداد جاده ابریشم در مبادلات بیش از دو هزار ساله به اعتماد، دوستی و همکاری دست یافته اند. طی 45 سال پس از برقراری روابط سیاسی، چین و ایران مشکلات و موانع را برطرف کرده و دوستی دیرینه را محکم تر ساخته و همکاری های فیمابین شاهد دستاوردهای برجسته ای بوده است. اکنون ما باید با توجه به روحیه مذکور، هماهنگی سیاست ها را تقویت و کماکان از ملاحظات اصولی یکدیگر حمایت کنیم تا اجماع نظر بیشتری حاصل شده و پایه محکم تری را برای همکاری دوجانبه ایجاد کنیم. ما روابطی مبتنی بر مشارکت جامع راهبردی را برقرار خواهیم کرد و ارتباطات بین احزاب، دستگاه های قانونگذاری و استان ها و شهرها را گسترش داده و همکاری های چندجانبه از جمله سازمان همکاری شانگهای، سیکا، سازمان ملل متحد و غیره را تقویت و اعتماد سیاسی متقابل را به طور مستمر تقویت و محتوای روابط راهبردی را غنی‌تر خواهیم ساخت.
– ما روی اصل «منافع متقابل» و «برد- برد» و «رونق و توسعه مشترک» پافشاری می کنیم. پس از اجرای سیاست اصلاحات و «در باز اقتصادی» طی بیش از 30 سال، اقتصاد چین از رشد قابل ملاحظه ای برخوردار بوده است. حجم اقتصادی چین در رتبه دوم جهانی قرار دارد و در حوزه های سرمایه، تکنولوژی، تجهیزات و غیره مزیت های بزرگی داشته و ایران با منابع و نیروی کار فراوان و پتانسیل عظیم بازار در مرحله مهم روند صنعتی شدن و مدرن سازی قرار دارد. چین و ایران از لحاظ منابع و مزیت های همکاری بسیار مکمل یکدیگر هستند. اجرای «برجام»، فرصت جدیدی را برای توسعه روابط فیمابین فراهم خواهد آورد. چین آمادگی دارد با پیوند دادن استراتژی توسعه با ایران و استفاده از مزیت های دو طرف، همکاری های مبتنی بر اصل منافع متقابل را گسترش دهد تا بیشتر به نفع دو ملت بوده و رفاه و رونق مشترک تحقق یابد.
– ما شبکه پیوند راه ها و همکاری عملی را تقویت می کنیم. شبکه پیوند راه ها محور ابتکار «یک کمربند و یک جاده» است. راه اندازی شبکه پیوند راه ها باید توجه خود را به کشورهای آسیایی و حوزه زیربنایی حمل و نقل متمرکز سازد. چین در حوزه هایی از جمله راه آهن، برق، مخابرات، ماشین آلات، متالورژی و مصالح ساختمانی دارای مزیت های آشکار و رقابتی بوده و در سال 2014 چین با اختصاص 40 میلیارد دلار، صندوق جاده ابریشم را تأسیس کرد تا از پروژه های کشورهای در امتداد جاده خشکی و دریایی ابریشم حمایت کند. ایران در مرکز تردد شرق و غرب آسیا واقع شده و جایگاه و موقعیت مطلوبی دارد. چین آمادگی دارد همکاری در حوزه جاده سازی، راه آهن، دریایی و اینترنت با ایران را گسترش داده و گذرگاه شرق و غرب آسیا را ایجاد کند تا تجارت و سرمایه گذاری کشورهای در امتداد این جاده را تسهیل کرده و هزینه های گردش فرا ملی افراد، کالا و سرمایه را کاهش داده و همکاری ها در زمینه های منابع، انرژی و صنعت را تعمیق دهد.
– ما براساس اصل در باز و فراگیر بودن، مبادلات فرهنگی را ترغیب می‌کنیم. به قول چینی‌ها، «انسان‌ها از طریق دل با یکدیگر آشنا می‌شوند.» ضرب المثل فارسی «دل به دل راه دارد» نیز هم معنای آن است. کشورهای مختلف، ملیت‌های مختلف و تمدن‌های مختلف در تبادلات فرهنگی باید روی یادگیری متقابل و همزیستی و هماهنگی پافشاری کنند. فرهنگ چین و ایران نقاط قوت متفاوت دارد. ملت دو کشور در جریان رفت و آمدها از یکدیگر می‌آموختند. ما باید تبادلات در زمینه‌های فرهنگ، آموزش و پرورش، مطبوعات، انتشارات و گردشگری را گسترش داده و مبادلات بین جوانان و دانش آموزان را تشویق کنیم تا روحیه جاده ابریشم نسل به نسل انتقال یابد و ملت دو کشور دست به دست یکدیگر به جلو حرکت کنند.
انار، میوه‌ای است که در زمان قدیم از ایران وارد چین می شد، نماد زایش و باروری است و در چین به سمبل رونق و رفاه تبدیل شده است. در عین حال انار شاهد رفت و آمدهای دوستانه مردم در امتداد جاده ابریشم بوده و همچنین گویای نائل آمدن دستاوردهای بیشتری در زمینه همکاری دو کشور در آینده است. پکن و تهران چند هزار کیلومتر با یکدیگر فاصله دارند، اما دوری مسیر، نمی‌تواند مانع نزدیکی و همکاری دو کشور شود و نمی تواند از تقویت مراودات و دوستی دو ملت ممانعت کند. ما آمادگی داریم با تشریک مساعی با ایران چشم‌انداز روشنی را در آینده روابط چین و ایران ترسیم کنیم.
منابع:
http://usa.chinadaily.com.cn/epaper/2015-09/22/content_21948106.htm
http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG
http://ir.sputniknews.com/world/20150817/579594.html
http://www.focus-economics.com/country-indicator/china/investment
http://www.mashreghnews.ir/fa/news/526324/
http://www.hamshahrionline.ir/details/322357/world/views