بِنام سریعَ الرِّضا
حضرت رسول(س):قَلبٌ لَيسَ فيهِ شَى ءٌ مِنَ الحِكمَةِ كَبَيتٍ خَرِبٍ فَتَعَلَّموا وَعَلِّموا وَتَفَقَّهوا وَلا تَموتوا جُهّالاً فَإِنَّ ا… لايَعذِرُ عَلَى الجَهلِ؛دلى كه در آن حكمت نيست، مانند خانه ويران است، پس بياموزيد و تعليم دهيد، بفهميد و نادان نميريد. براستى كه خداوند، بهانه اى را براى نادانى نمى پذيرد.(نهج الفصاحه ص600)
قسم به قلم و آنچه که می نویسند(آیه 1 سوره ی قلم)
در رسای ضرورت کسب معرفت ، سخنان بسیاری بیان شده و آیات قرآن کریم نیز به عنوان قوی ترین راهنمای بشریت در جای جای خویش این مهم را مطرح نموده اند که نمونه اش را می توان در آیه ی صدرالذکر مشاهده نمود که سوگند قرآن بر پایه ی آنچه که نوشته می شود قرار گرفته است و این یعنی یادگیری و معرفت از ارزش بسیار بالایی برخوردار است. از یک منظر نیز علم و دانایی و حقیقت جویی، به عنوان فطرت بشر تلقّی شده است که شهید مطهری(ره) در کتاب فطرت به تفصیل از آن سخن گفته اند. اما به نظر نگارنده آنچه که اضطرار کسب نور دانش و اگاهی و مبارزه ی مداوم با نادانی را مبیّن می سازد تجربه های تلخ بشری است، تجربه هایی که انسانها از عدم آگاهی اکتساب نموده اند.لذا به تعبیر مرحوم دکتر شریعتی(ره) در طول تاریخ ستمگران بر پایه ی سه ضلع زر،زور و تزویر مردم را از راه حق منحرف نموده و حق طلبان را مورد ستم قرار داده اند که قوی ترین عامل از میان این سه، همان تزویر یا تحمیق مردم است.بدیهی است به جهت آنکه مفاهیم مقدس از حساسیت بالایی در میان توده برخوردار هستند ، خود پاشنه ی آشیلی برای فریب آنها انگاشته می شوند و براحتی می توان از مجرای مقدسات یا اعتقادات مذهبی و در یک کلام مفاهیم دینی توده را فریفت و از آنها بهره برداری نمود.در باب تقدس عقل و بصورت کلی تعقل روایات فراوانی صادر شده است که با توجه به ایام شهادت امام رئوف و مهربانمان امام رضا(ع) تنها به عنوان نمونه از محضر او کسب علم می نماییم:
- دوست هركس عقل او ، و دشمنش جهل اوست(تحف العقول ص467)==== این جمله ی مطلق خود نشان دهنده ی نقش مؤثر عقل و همچنین عُمق فاجعه ی جهل می باشد.
- ابن سكيت به آن حضرت گفت : امروزه حجت بر مردم چيست ؟ در پاسخ فرمود : همان عقل است كه به وسيله آن شناخته مى‌شود آن كه راستگو است از طرف خدا و از او باور مى‌كند ، و آن كه دروغگو است و او را دروغ مى‌شمارد ، ابن سكيت گفت : به خدا اين است پاسخ(تحف العقول ص473)===== آن قدر ارزش قائل شده اند که در کنار حجت آشکار یعنی رسولان عقل را به عنوان حجت پنهان ذکر نموده اند و به این ترتیب مفهوم مخالف این جمله نیز قابل تامل خواهد شد.یعنی اگر ما این قوه را تقویت نکنیم و به ورطه ی جهالت کشیده شویم چه در انتظار ما خواهد بود؟!
ولی نعمتمان جمله ی بسیار عمیق دیگری در این باب دارند که به نوعی معیار عبادات را هم میزان آگاهی معرفی نموده اند: عبادت بر روزه داشتن و نماز خواندن نيست ، و همانا عبادت بر انديشه‌كردن در امر خداست(تحف العقول ص466). ژرف ساخت دقیق این روایت در یک جمله خلاصه میشود که؛ عبادت جاهلانه ظرفیت ساختن شِمر ها و ابن مُلجم ها را خواهد داشت! این شناخت است که ارتقای ایمان را سبب می شود والّا صرف عبادت جز تکرار حرکات فیزیکی حاصلی به ارمغان نخواهد آورد که در این زمینه حضرت امیر(ع) می فرمایند: چه بسا روزهدارى که از روزهاش جز گرسنگى و تشنگى بهرهاى ندارد و چه بسا شب زندهدارى که از نمازش جز بی خوابى و سختى سودى نمىبرد(نهج البلاغه، حکمت 145).
آن دسته از مخاطبان گرامی که به مطالعه ی تاریخ می پردازند خود به نکته های فراوانی در این باب پی می برند از جمله عزیزانی که سفر اربعین امسال را تجربه نموده اند ، درجای جای این سفر معنوی باید درس ها را به نیکی می آموختند.نظیر سیر تاریخی موجود در مسجد کوفه که از یک طرف مقام توبه ی حضرت آدم(ع) یعنی بدو آفرینش و آغاز جریان حق و باطل و از طرفی مقام کشتی نوح یعنی محل فرود آمدن کشتی نوح و……..نگاه به مسجد کوفه انسان را دچار تحیّر می کند ، دقیقاً نوسان انسانیت مشهود است ، اینجا همان جایی است که امام مظلوممان برای مردم خطبه ها خواندند و دیدیم که در نهایت ایشان را در محراب همین مسجد به شهادت رساندند ، اینجا همان جاست که روزی نماینده ی معاویه یعنی خلیفه ی مسلمین مردم را نصیحت به خیر می کرد! و کوفه شهری است که مردمش روزی با مسلم بیعت کرده بودند و دگر روز در چند متری مسجد شاهد به دار آویختنش بودند و دم بر نیاوردند! و همین چند متری مسجد در دارالاِماره سر سَیّدُالشُّهداء را به مشاهده نگریستند و…..بر فراز همین منبر روزی مختار خطبه می خواند و روزی مصعب و روزی….مزار مسلم و هانی در گوشه ی مسجد گواه دیگری از درس های تاریخ است.نبرد حق و باطل و چرخش ایمان مردم برایمان حرف ها دارد! در روایات آمده که مَقَر حکومت امام موعود(عج) نیز همین مکان خواهد بود و این نوید الهی است که حق خواهد آمد و مستضعفین وارثان زمین خواهند شد و منتقمان خون شهید حکومت می کنند.اما نکته ی بسیار قابل توجه نقش جهل مردم در ماجراهای کوفه است از کشتی نوح گرفته تا غربت مولای متقیان امیرالمومنان که به شمشیر جهل به شهادت رسید و آن هم جهل مذهبی!. در خصوص غربت حضرت مسلم نیز به ذکر همین نکته اکتفا می کنیم که مردمی که تا چند ساعت قبل همراه با جریان حق بودند پس از تنها گذاشتن جناب مُسلم به جهت همراهی با او ، استغفار می نمودند!چون نمایندگان حکومت خلیفه ی وقت مسلمین،چنان وانمود کرده بودند که ایشان یک فرد مُخل نظم جامعه و عامل آشوب و …..است.
اما در میان زیارات متنوعی که برای اهل بیت علیهم السلام وجود دارد هیچ زیارتی علامت ایمان یا شیعه بودن تلقّی نشده جز زیارت اربعین امام حسین(ع) . که به لطف خداوند چندسالی است این زیارت با شور و هیبت عظیمی برگزار می شود و حجم انبوهی از شیعیان در این راهپیمایی شرکت می نمایند.در میان عبارات زیبای زیارت اربعین، جمله ای را می توان به عنوان نگین این زیارت لحاظ نمود که ارتباط دقیقی با بحث ما دارد و آن این جمله است که: بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِيكَ لِيَسْتَنْقِذَ عِبَادَكَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَيْرَةِ الضَّلالَةِ- جانش را در راه تو بذل كرد، تا بندگانت را از جهالت و سرگردانى گمراهى برهاند.براستی چه فاجعه ای عظیم تر از اینکه امام معصوم جانش را و خون قلبش را برای رهایی مردم از جهل فدا نمایند؟ ائمه ی معصومین از جمله حضرت سیّدُالشُّهداء همواره قربانی جهل مردم بوده اند و این پیامی است برای ما که زائر امام حسین(ع) یا امام رضا(ع) باید خود را از زنجیر جهالت ، اعم از جهالت کهنه و یا مُدرن برهاند و بیشترین توجه را به جهل مقدس نماید و اثر زیارتش را کسب آگاهی و دانش و بینش و معرفت حقیقی بداند. والّا همانگونه که پیش تر ذکر شد عبادت جاهلانه خود نقض غرض است.
باری به عنوان حُسن ختام با تاسی از کتاب دانش صاحبان عصمت اشاره ای به مصادیق یا اثرات آگاهی خواهیم نمود؛امام رضا(ع) در روایت زیبایی نشانه های تعقل را ذکر نمودند که هر یک از این نشانه های اندیشه ورزی ، کلاس درسی است برای مُحبّین و شیعیانشان: عقل شخص مسلمان تمام نيست ، مگر اين كه ده خصلت را دارا باشد : از اواميد خير باشد ، از بدى او در امان باشند ، خير اندك ديگرى را بسيار شمارد ، خير بسيار خود را اندك شمارد ، هرچه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود ، در عمر خود از دانش‌طلبى خسته نشود ، فقر در راه خدايش از توانگرى محبوبتر باشد ، خوارى در راه خدايش از عزت با دشمنش محبوبتر باشد ، گمنامى را از پرنامى خواهانتر باشد . سپس فرمود : دهمى چيست و چيست دهمى ! به او گفته شد : چيست ؟ فرمود : احدى را ننگرد جز اين كه بگويد او از من بهتر و پرهيزگارتر است(تحف العقول ص467)
خلاصه ی منزلت آگاهی که در این نوشتار ، هم در کلام امام رضا(ع) و هم در حوادث و جریانات تاریخی بررسی گشت را می توان با روایت زیبای حضرت رسول جمع بندی نمود که فرمودند: خَيرُ الدُّنيا وَالآخِرَةِ مَعَ العِلمِ وَشَرُّ الدُّنيا وَالآخِرَةِ مَعَ الجَهلِ ؛
خير دنيا و آخرت با دانش است و شرّ دنيا و آخرت با نادانى.(نهج الفصاحه ص466). بنا بر این راه نجات بشریت ،علی الخصوص مردمانی که روحشان با مذهب و دیانت عجین گشته است عاملی جز کسب آگاهی و سپس آگاهی بخشی به جامعه نیست که در صورت فقدان این نعمت خداوندی ، ماحصلش جز وقوع فجایع غیرقابل جبرانی چون عاشورا نخواهد بود که سوگمندانه هم اکنون نیز تروریسم مذهبی اینبار با پرچم های وهابیت و داعش فرصت ظهور یافته است و امیدواریم با دریدن جامه های تعصب و جهل مُرکّب ، این غدّه های سرطانی چه در بُرون دین باورن و چه در درون خداباوران از بین برود.به امید آن روز……