در تاریخ 25/9/93 با همکاری دانشجویان رشته محیط زیست،همایش بحران آب در دانشگاه شمال آمل برگزار شد.
همایش با سخنرانی مهندس زروک رئیس آب و فاضلاب شهرستان آمل شروع شد و پس از آن دکتر نجف پور دکترای محیط زیست هم در مورد اهمیت آب و وضعیت موجود آن را ادامه داد.پایان بخش همایش با سخنرانی یکی از دانشجویان نمونه همراه بود.
در زیر متن سخنرانی مهندس زروک را با هم می خوانیم.
*بحران آب
کشور ایران به دلیل قرار گرفتن در کمر بند خشک و نیمه خشک کره زمین و نیز بارندگی اندک و توزیع نا مناسب آب در سطح کشور،مستعد وقوع خشکسالی است که با رشد جمعیت در آستانه ورود به بحران کم آبی و برخی مناطق بحران مطلق می باشد.
بدون تردید عبور از بحران آب نیازمند تغییر بنیادین در همه سطوح مدیریت و تصمیم گیری آب کشور است و مستلزم یک تغییر نگرش از اینکه “چه مقدار آب بیشتر مورد نیاز است” به اینکه * چه فعالیت هایی برای بهترین نحوه استفاده از منابع آب موجود باید انجام داد* می باشد.
علیرغم اینکه فراوانی آب یکی از خصوصیات کره زمین است و از 516 میلیون کیلومتر مربع سطح زمین حدود 361 کیلومترمربع آن (حدود 71 درصد) پوشیده از آب است ولی در عمل آب قابل استفاده در دسترس بسیار اندک است.براساس مطالعات اقلیم شناسی 5/97 درصد آب های جهان شور و غیرقابل مصرف است و تنها 5/2 درصد آب شیرین قابل مصرف می باشد که 9/68 درصد از آب شیرین به صورت یخبندان در یخچال های قطبی و با پوشش های دایمی برف ها انباشته شده و 8/30 درصد آن به صورت آب های زیرزمینی بسیار عمیق(تا عمق 2000 متر)و تنها کمتر از 3/0 درصد آن دردریاچه های آب شیرین رودخانه ها،نهرها و یا در زیر سطح زمین جریان دارد که مقدار آن یک ده هزارم از کل آب های کره زمین می باشد.
به استناد آمارهای منتشره توسط مدیریت منابع آب ایران،حجم نزولات جوی سالانه بین 300 تا 600 میلیارد مترکعب و متوسط 411 میلیارد مترمکعب تخمین زده شده است که از این میزان حدود 294 میلیارد مترمکعب یعنی حدود 71 درصد آن از طریق تبخیر و تعریق در سطح زمین از دسترس خارج شده و تنها 130 میلیارد مترمکعب آن به طور متوسط به عنوان منابع آب تجدید شونده در دسترس می باشد که شامل 85 میلیارد مترمکعب آب های سطحی،10میلیارد مترمکعب آب چشمه های پراکنده،30 میلیارد مترمکعب منابع آب های زیرزمینی آبرفتی و 5 میلیارد مترمکعب آب های سازنده های آهکی می باشد.
منابع آب اگر چه تجدید پذیر هستند ولیکن حجم آن صرف نظر از تغییرات بین سالی معین و ثابت است و در مقابل تقاضای بشری برای بهره گیری از آن رو به افزایش است.
با تنوع نیازهای بشری و ارتقای سطح زفاه،سرانه مصرف آب نیز در حال افزایش است،طی یکصد سال اخیر تقاضای جهانی برای آب بیش از 6 برابر شده و این در حالی است که جمعیت جهان تنها 3 برابر شده است.به این ترتیب سرانه آبی برای مردم جهان رو به کاهش است و از طرفی آلاینده ها اعم از پساب های صنعتی،کشاورزی و فاضلاب شهری و روستایی،متاسفانه منابع آبی را آلوده از کیفیت ساقط می کند(هر متر مکعب فاضلاب ورودی به منابع آب پاک،بیش از 40 مترمکعب آب را آلوده و نیازمند به تصفیه می نماید)به بیان دیگر ما ازیک سو با منابعی روبرو هستیم که روز به روز به دلیل آلودگی و کاهش نزولات جوی محدود تر شده اند و از سوی دیگر با افزایش جمعیت،سهم سرانه ما در حال کاهش است.
شاخص های تعیین وضیعت آب کشور ها
الف:شاخص فالکن مارک(دانشمند سویدی):
-کشور های پر آب( بدون تنش):دارای شاخص سرانه بالاتر از 1700 متر مکعب در سال.
– کشور های کم آب(با تنش آبی):دارای شاخص سرانه بین 1000 تا 1700 مترمکعب در سال.
-کشورهای خشک (بحران آبی):دارای شاخص سرانه کمتر از 1000 تا 500 مترمکعب در سال.
– کشورهای با بحران مطلقاً آبی:دارای شاخص سرانه کمتر از 500 مترمکعب در سال.
ب- شاخص سازمان ملل:
-بنیاد کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل میزان درصد برداشت از منابع آب تجدید پذیر هر کشور را به عنوان شاخص اندازه گیری بحران آب و مصرف آب یک کشور بیشتر از 40 درصد کل منابع آب تجدیدپذیر آن باشد این کشور با بحران شدید آب مواجه می باشدو اگر این مفدار در حد فاصل 20-40درصد باشد بحران در وضعیت متوسط و چنانچه این شاخص بین 10-20 درصد باشد بحران در حد متعادل و کمتر از 10 درصد بدون بحران تلقی می گردد.با توجه به اینکه در ایران هم اکنون 69 درصد و در برخی گزارش بیش از 70 درصد کل آب تجدید پذیر کشور مورد استفاده قرار می گیرد،ایران در وضیعت بحران شدید آبی قرار دارد.
ج- شاخص موسسه بین المللی مدیریت آب:
موسسه مذکور دو عامل درصد برداشت کنونی نسبت به کل منابع آب سالانه و درصد میزان برداشت آب در آینده نسبت به برداشت آب در حال حاضر را همزمان مورد استفاده قرار می دهد که بر اساس این شاخص ایران در وضیعت بحران شدید آبی قرار دارد.ایران تا سال 2025 باید بتواند 112 درصد منابع آب قابل استحصال خود بیفزاید که این مقدار با توجه به منابع و امکانات موجود غیر ممکن به نظر می رسد.
کل منابع آب تجدید شونده کشور ایران 130 میلیارد مترمکعب،مصارف کل در کشور 4/95 میلیارد مترمکعب،مصارف کشاورزی 85 میلیارد مترمکعب،مصارف شهری و شرب 8/7 میلیارد مترمکعب،مصارف صنعتی 6/2 میلیارد مترمکعب،میزان برداشت از منابع زیرزمینی 5/69 میلیارد مترمکعب،میزان تغذیه منابع زیرزمینی 4/63 میلیارد مترمکعب،بیلان برداشت از منابع زیرزمینی منفی 1/6 میلیارد مترمکعب می باشد.
مصرف آب در بخش های مختلف:
میزان مصرف آب در ایران 90 تا 96 میلیارد مترمکعب می باشد که این مقدار حدود 73 درصد از منابع آب تجدید شونده را شامل می شود.در صورتیکه متوسط مصرف جهانی از منابع آب تنها 45 درصد است که این امر خود کمبود آب در کشور و بحران آب را برجسته تر می سازد.این در حالی است که کشوری بیش از 40 درصد از منابع آب تجدید شونده ی خود را مصرف کند به لحاظ مصرف آب با عنوان “بحران شدید”تعریف می شود.
مقدار مصرف آب در بخش کشاورزی 92 درصد،در بخش صنعت 2 درصد در بخش شرب داخلی 6 درصد می باشد.مقدار مصرف آب شیرین درجهان در بخش کشاورزی 72 درصد در بخش صنعت 22 درصد در بخش شرب داخلی 6 درصد می باشد.
مصرف آب در بخش کشاورزی و صنعت:
آب مجازی،مقدار آبی است که یک کالا،خدمات یا یک فرآورده کشاورزی طی فرآیند تولید مصرف می کند تا به مرحله ی تکامل برسد و واحد آن لیتر بر کیلوگرم یا مترمکعب بر کیلوگرم است.
بهره وری با آب مجازی رابطه معکوس دارد و عبارت است از مقدار محصول با خدمات تولید شده اند واحد حجم آب و واحد آن نیز کیلوگرم بر مترمکعب است.
میزان مصرف آب مجازی برای تولید یک کاغذ A4 10 لیتر،برای یک عدد سیب(100 گرمی)25 لیتر،یک لیوان شیر(200 میلی لیتر)200 لیتر،یک قالب پنیر(500 گرمی)2500 لیتر،یک پیراهن نخی متوسط 4100 لیتر، یک خودروی سواری (1100 کیلوگرمی)000/400 لیتر،یک کیلوگرم گندم 1300 لیتر،یک کیلو گوشت گاو و 15000 لیتر،یک کیلوگرم گوشت مرغ 4000 لیتر می باشد.
کشور ما در بخش کشاورزی اصلی ترین مصرف کننده آب بوده و بیش از 92 درصد از منابع آبی کشور به این بخش اختصاص یافته است که به دلیل فقدان برنامه های منظم کشت متاسفانه راندمان آن بسیار پایین است.
در حال حاضر در کشورمان به ازای هر متر مکعب آب بین 800 تا 1000 گرم محصول خشک تولید می شود این در حالی است که متوسط جهانی آن 2000 گرم به ازای هر متر مکعب آب است و در بعضی از کشورهای اروپایی مثل آلمان با افزایش آبیاری تولید را تا 4000 گرم به ازای هر متر مکعب آب رسانده اند.
ضریب بهره وری در بخش کشاورزی در ایران کمتر از 35 درصد است.در حالی که میانگین آن در دنیا 65 درصد است.
ارزش و اهمیت آب در قرآن و روایات اسلامی هم آمده است مثل:
– حیات و هستی هرچیز از آب (سوره انبیا آیه 30) و ما زندگانی هرچیز را از آب قرار دادیم.
– آب پاک خلق شده (سوره فرقان آیه 48) و از آسمان آبی پاک نازل کردیم.
– رسول اکرم (ص) فرمودند:بهترین نوشیدنی در دنیا و آخرت آب است.
پیشنهادات و راهبردهای مقابله با بحران آب:
– جانمایی صحیح صنایع و کارخانجات نیازمند آب فراوان براساس منابع و تقاضای آب(به عنوان نمونه احداث صنایع آلیاژی در شهرهای مرکزی و جنوبی در دل کویر از مثال های عدم مدیریت صحیح در جانمایی صنایع هست)
– احداث سدهای جدید و مهار آب های سطحی برای استفاده در بخش های مختلف و برداشت کمتر از ذخایر آب های زیرزمینی.
– اختصاص حداقل یک درصد از تولیدات ناخالص داخلی به بخش آب کشور به عنوان زیر ساخت اصلی توسعه در بخش های مختلف اقتصادی و اجتماعی کشور.
– برنامه ریزی اصولی برای جلوگیری از آلودگی منابع آبی کشور با احداث شبکه های جمع آوری و تصفیه خانه های فاضلاب و برگشت پساب حاصله به منابع آب که حدود یک چهارم کل منابع آب تجدید پذیر را تشکیل می دهند.
– نظارت مستمر بر منابع و مصارف.
– برنامه ریزی جهت مدیریت آب برای دوره های خشکسالی،نه مدیریت آب در دوره های خشکسالی .
– ارتقای سطح فرهنگ صرفه جویی در مصرف آب خصوصاً در بین زنان خانه دار(بررسی نشان می دهد حدود 40 درصد آب خانگی در آشپزخانه ها مصرف می شود)
– آشنا کردن مردم با مسایل مربوط به خشکسالی و تشویق آنان به صرفه جویی (به کمک رسانه ها)
– استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف آب در منازل و ادارات و سایراماکن عمومی مانند:
– استفاده از درفشان (پرلاتور)در کلیه شیرآلات.با این کار مصرف آب از شیرآلات به نصف کاهش می یابد.
– استفاده از سردوش های کم مصرف.
– استفاده از فلاش تانک های دو مرحله ای یا تحت فشار.
– استفاده از شیرهای هوشمند و یا شیرهای مخلوط دو محوره و اهرمی دو مرحله ای.
– استفاده از شبکه های مصرف آبیاری نوین با بهینه کردن روش های سنتی آبیاری.
– تغییر الگوی کشت توسط کشاورزان.
– بهینه سازی روش های آبیاری و افزایش کار آیی مصرف آب در اراضی زارعی.
– اصلاح ساختار آبیاری سنتی در مزارع و باغات.
– استفاده از روش های مناسب مدیریت آبیاری به منظور کاهش تلفات آب.
– تلاش برای تغییر نگرش عمومی به آب به عنوان یک کالا پر ارزش اقتصادی.
– همه مردم به این مسئله آگاه شوند که باید صرفه جویی در مصرف آب را از خودمان شروع کنیم و مشکل جامعه را مشکل خودو خانواده های خود بدانیم و فرزندانمان را نیز از همان دوران کودکی با استفاده صحیح از طلای بی رنگ آب آشنا سازیم.
‘گزارش: رضا طاهری