کسانی که به حج مشرف می‌شوند یا افرادی که برای اعزام به خدمت سربازی اقدام می‌کنند بیشتر از دیگر افراد جامعه با بیماری مننژیت یا واکسن مننژیت آشنا هستند به این دلیل که در کشور ما استفاده از واکسن این بیماری در این دو اجتماع الزامی است. با این حال حتی اغلب افرادی که ملزم به استفاده از این واکسن هستند از کم و کیف و علائم ابتلا به آن بی‌اطلاعند یا بهتر بگوییم بیشتر افراد نام بیماری مننژیت را شنیده‌اند، اما بدرستی نمی‌دانند که این بیماری چیست. این بیماری واگیردار به محض ورود به سیستم بدنی فرد، می‌تواند بر مخاط مغز یا نخاع تأثیر بگذارد و منجر به عفونت خون و ذات الریه و در نهایت مرگ یک نفر از هر 10 مبتلا شود. اینکه این بیماری چیست و چگونه سیستم ایمنی بدن را درگیر می‌کند، سؤالاتی است که دکتر داوود یادگاری متخصص بیماری‌های عفونی و رئیس مرکز تحقیقاتی بیماری‌های عفونی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، به آن پاسخ داده است که در زیر می‌خوانید.
ابتدا درباره بیماری مننژیت توضیح دهید. این میکروب به چه شکل بر بدن تأثیر می‌گذارد؟
مننژیت به سه نوع باکتریایی، ویروسی و قارچی تقسیم میشود، که نوع باکتریایی آن بسیار خطرناک است و می‌تواند کشنده باشد. به طوری که وقتی باکتری وارد خون میشود، باعث تخریب دیواره عروق خونی شده و موجب خونریزی در پوست و اعضای داخلی میشود. این نوع مننژیت، در کمتر از چند ساعت فرد را از پا درمی‌آورد. در موارد غیرکشنده، معلولیت دائمی می‌دهد و شامل قطع عضو یا زخم شدید است. به طور کلی مننژیت التهاب پرده‌هایی است که مغز و نخاع را می‌پوشاند. این بیماری معمولاً در اثر عفونت‌های ویروسی و باکتریایی ایجاد میشود. اینکه مننژیت ناشی از ویروس است یا باکتری در شرایط درمان اثر‌گذار است به طوری که مننژیت ویروسی خفیف‌تر و نیازی به درمان ندارد اما مننژیت باکتریایی شدیدتر است و ممکن است به آسیب مغزی، از دست دادن شنوایی یا اختلالات یادگیری بینجامد. این بیماری در همه سنین دیده میشود، ولی در سنین زیر 2 سال و بالای 60 سال شدیدتر بروز می‌کند. مننژیت منگوکوکی یکی از بیماری‌هایی است که به سرعت انتشار یافته و از درصد آلودگی بالایی برخوردار است و ما به صورت اپیدمی سال‌های قدیم این بیماری را در ایران تجربه کرده‌ایم، اما خوشبختانه سال هاست به دلیل وجود واکسیناسیون مواردی دیگر از این بیماری دیده نشده است. بنابراین بیشترین توصیه استفاده از واکسن مننژیت زمانی است که افراد قرار است در اجتماعات بزرگ حاضر شوند.
بیماری مننژیت با چه علائمی خود را ظاهر می‌کند و فرد مبتلا را دچار چه عوارضی خواهد کرد؟
تب ناگهانی و شدید، سردرد، خشک شدن گردن، درد، خستگی، بثورات و لکه‌های ارغوانی‌رنگ روی بازو و پاها و تهوع و تغییر در وضعیت ذهنی از علائمی است که در فرد مبتلا به انواع مننژیت‌ها ممکن است ظاهر شود.
بیماری مننژیت منگوکوکی از جمله بیماری‌های سریع الاثری است که می‌تواند در عرض 24 یا 48 ساعت بیمار را به کما ببرد و دچار عوارض کری، کوری، اختلالات هشیاری و عقب ماندگی ذهنی کند، این نوع مننژیت برخلاف سایر مننژیت‌ها خطر انتشار به دیگران را دارد و اهمیت بهداشتی پیدا می‌کند. خوشبختانه این نوع مننژیت سالها در بسیاری از کشورهای دنیا در قالب برنامه‌های پیشگیرانه به کنترل درآمده است. معمولاً این نوع از مننژیت‌ها با تب، استفراغ، سفتی گردن به صورت ناگهانی شروع میشود و بعد ممکن است با ضایعات پوستی یک تا دو میلیمتری بنفش رنگ در تنه و اندام‌ها ظاهر شود که نشاندهنده ابتلا به بیماری مننژیت منگوکوکی است.
راه انتقال و انتشار این نوع مننژیت چیست؟
ترشحات تنفسی بزاق و گلو اصلی‌ترین راه انتقال این بیماری است و یکی از ویژگی‌های این نوع مننژیت این است که افرادی که در معرض تماس با این بیماران هستند می‌توانند حامل این میکروب باشند. افراد خانواده و اطرافیان فرد مبتلا به مننژیت 1200 برابرِ خود فرد مبتلا به این بیماری در معرض حامل بودن این میکروب قرار دارند. وقتی شانس حاملی این میکروب در گلو بالا برود شانس انتشار آن نیز بسیار بالا می‌رود. بنابراین افرادی که درتماس با این نوع مننژیت‌ها هستند، ممکن است در یک هفته اول دچار علائم بشوند. براین اساس این مننژیت از اهمیت بهداشتی خاص برخوردار است. در کشور ما، در نقاطی که تراکم وجود دارد احتمال بروز و انتشار این میکروب بیشتر است. به عنوان مثال پادگان‌های نظامی، خوابگاه‌های دانشجویی و مراسم حج از جمله جوامعی هستند که توسط این میکروب تهدید می‌شوند. خوشبختانه در کشور تقریباً در این سه گروه تدابیر پیشگیرانه سال‌هاست به اجرا درآمده است و افرادی که به حج می‌روند یا قرار است دوره خدمت سربازی را بگذرانند واکسینه می‌شوند، به طوری که این واکسیناسیون موفقیت خوبی به همراه داشته است و توانسته سالها این بیماری را در کشور به کنترل درآورد.
یعنی در حال حاضر این بیماری در کشور ما ریشه کن شده و به کنترل کامل درآمده است؟
این بیماری ریشه کن نشده، اما مهار شده است به طوری که میزان مبتلایان به بیماری مننژیت در کشور بسیار کم است. به طور کلی باید بگویم به یمن همین روش‌های پیشگیرانه موارد نادری از این بیماری در کشور وجود دارد.
بهترین روش‌های پیشگیری این نوع بیماری مننژیت که از حساسیت ویژه برخوردار است چیست؟
یک روش استفاده از قرص است، برای اینکه افراد حامل این میکروب نشوند و روش دیگر استفاده از واکسن است. در حال حاضر در کشور ما دو نوع واکسن برای کنترل این بیماری وجود دارد. واکسن پلی ساکاریدی منگوکوکی است که معمولاً به دلیل ارزان بودن بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و این واکسن را به صورت روتین به افرادی که به سفر حج مشرف می‌شوند و در فواصل زمانی 3 تا 5 سال یک بار تزریق می‌کنند. واکسن کنژوگه منگوکوکی هم با وجود داشتن حسن‌هایی نسبت به واکسن پلی ساکاریدی منگوکوکی به گونه‌ای است که به دلیل قیمت بالا افراد تمایلی به استفاده از آن ندارند.
تفاوت این دو نوع واکسن در چیست؟
واکسن معمولی، این میکروب را از بین نمی‌برد و ممکن است فردی به حج برود و میکروب را در گلو به همراه داشته باشد و با وجود اینکه مبتلا به مننژیت نیست اما ناقل آن برای دیگران باشد، اما واکسن‌های کنژوگه نه تنها شانس ناقل بودن را کم می‌کند بلکه افرادی که با این واکسن واکسینه می‌شوند بالای 90 درصد در مقابل این مننژیت‌ها ایمنی پیدا می‌کنند. از طرفی مدت ایمنی زایی واکسن کنژوکه 5 سال است. یکی دیگر از فواید واکسن کنژوگه این است که برخلاف واکسن ساکاریدی در اطفال بالای دو ماه نیز اثر بخشی قطعی دارد. خوشبختانه سال هاست کشور ما با برنامه‌های واکسیناسیون توانسته اپیدمی این بیماری را در کشور کنترل و مهار کند. به طوری که در سال 2001 و 2005 با وجود اینکه بسیاری از کشورها با بازگشت زائران‌شان شاهد اپیدمی این بیماری بودند اما زائران ایرانی و به طور کلی مردم ما از شیوع این میکروب در امان ماندند. نکته‌ای که باید به آن تأکید شود این است که واکسن مننژیت برای همه افراد جامعه توصیه نمی‌شود. البته این واکسن برای کسانی که قرار است قسمتی از طحال‌شان برداشته شود یا نقص ایمنی دارند یا حتی در افراد مبتلا به ایدز نیز توصیه میشود.
اینکه واکسیناسیون مسافران خانه خدا در مقابل این بیماری الزامی است آیا به دلیل شیوع این نوع مننژیت در عربستان یا دیگر کشورهایی است که زائران‌شان در مکه حضور دارند یا دلیل دیگری دارد؟
در حال حاضر این بیماری اپیدمی ندارد، اما به خاطر اینکه میلیون‌ها نفر از تمام جوامع دنیا در یک جا مستقر می‌شوند شانس تراکم و بروز اپیدمی وسعت می‌یابد زیرا ممکن است افرادی ناقل این میکروب وجود داشته باشند. از سویی به دلیل اینکه این میکروب در مناطق پرتراکم احتمال شیوع بیشتری دارد توصیه به واکسیناسیون میشود.
در حال حاضر در پادگان‌ها و خوابگاه‌های دانشجویی هم این واکسن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
درکشور ما بیشتر در پادگان‌ها به صورت روتین این واکسن تزریق میشود و در بسیاری از کشورهای دنیا استفاده از این واکسن برای دانشجویانی که قرار است در خوابگاه‌های دانشجویی استقرار یابند، الزام آور است، اما در ایران در همه خوابگاه‌ها این اتفاق نمی‌افتد و برخی از دانشگاه‌ها این واکسیناسیون را انجام می‌دهند.
توصیه میشود چه زمانی این واکسن تزریق شود تا اثر‌پذیری بهتری داشته باشد؟
حد فاصل 2 تا 3 هفته از حضور فرد در مناطق پرتراکم جمعیتی توصیه میشود این واکسن تزریق شود تا اثربخشی و ایمنی مناسب را داشته باشد. از طرفی محافظت در برابر این دارو حداقل 3 سال طول می‌کشد. در بیشتر موارد، تنها یک مرحله لازم است. در هر حال، برای ایمنی بیشتر افرادی که مکرر به حج مشرف می‌شوند توصیه میشود، مرحله دوم را 5 سال بعد از مرحله اول تزریق کنند.
اطفالی که به حج مشرف می‌شوند ظاهراً از واکسن مننژیت استفاده نمی‌کنند دلیل این موضوع چیست؟
واکسن پلی ساکاریدی که درحال حاضر به صورت روتین برای حجاج مورد استفاده قرار می‌گیرد خیلی برای اطفال توصیه نمی‌شود، اما واکسن کنژوگه که در حال حاضر وجود دارد معمولاً در اطفال هم ایمنی ایجاد می‌کند و معمولاً برای نوزادان 2 ماه به بالایی که قرار است به حج مشرف شوند توصیه میشود.
مننژیت چگونه درمان میشود؟
مننژیت حاد باکتریایی نیاز به درمان سریع با آنتی بیوتیک‌های داخل وریدی و داروهای کورتیزونی برای اطمینان از بهبود و کاهش عوارض آن همچون ورم مغزی یا تشنج دارد. آنتی بیوتیک یا ترکیب آنتی بیوتیکی و دارویی که پزشک‌تان انتخاب می‌کند، بسته به نوع عفونت
متفاوت است. در درمان مننژیت ویروسی آنتی بیوتیک‌ها قادر به درمان مننژیت ویروسی نیستند و در بیشتر موارد مننژیت ویروسی خود به خود در طول چند هفته بهبود می‌یابد. براین اساس، استراحت، مصرف فراوان مایعات و داروهای مسکن برای کاهش درد و تب از جمله روش‌های تسریع در درمان مننژیت ویروسی هستند.