تفسیر سوره دخان‏ هرشب با حضور دکتر مرتضی جوادی آملی در آمل

هراز نیوز : تفسیر سوره دخان هر شب از ساعت 10 و 30 دقیقه در مسجد حاج علی کوچک (هدایت ) پایین بازار آمل با حضور حجت الاسلام و المسلمین دکتر مرتضی جوادی آملی برگزار می شود .

اين سوره مباركه در شمار، چهل و چهارمين سوره از سوره‏هاى قرآن كريم است، كه پيش از پرداختن به ترجمه آيات و تفسير آنها، براى آشنايى با اين سوره به نكاتى در باره شناسنامه آن مى‏نگريم.
1- فرودگاه اين سوره‏
همه مفسّران و محدثان بر اين باورند كه همه آيات اين سوره مباركه در مكّه و در كنار كهن‏ترين پايگاه توحيد و تقوا و در سرزمين وحى و رسالت بر قلب مصفاى پيامبر انديشه و خرد فرود آمده، و آن حضرت به تدريج مفاهيم و معارف بلند و انسان‏پرور آن را به مردم بيان فرموده و دل‏هاى آماده و جان‏هاى پذيراى حق از اين مشعل پرفروغ و روشنگر، شمعى براى خانه دل و جان و براى زندگى افروخته‏اند.
2- نام اين سوره‏
اين سوره پربركت، دو نام دارد كه هر دو نام بلند آن از آيات روشنگرى برگرفته شده است:
نام نخست آن «حم والكتاب» است، كه از آغازين آيات آن برگرفته شده، و نام ديگرش «دُخان» مى‏باشد كه از آيه دهم اين سوره اقتباس گرديده است كه مى‏فرمايد: «فارتقب يوم تأتى الناس بدخان مبين.»
پس در انتظار روزى باش كه آسمان دودى نمايان برمى‏آورد؛
3- شمار آيات و واژه‏ها و حروف آن‏
در باره شمار آيات اين سوره مباركه ديدگاه‏ها متفاوت است:
1- براساس قرائت قاريان پيشين كوفه اين سوره داراى 59 آيه است.
2- امّا اهل بصره همين واژه‏ها و همين سوره‏اى را كه در برابر ماست، داراى 57 آيه مى‏دانند.
3- و گروهى ديگر داراى 56 آيه، بى‏آنكه واژه‏اى از همين واژه‏هاى موجود را كم و يا زياد كنند.
دليل اين تفاوت آن است كه برخى از قاريان برخى از آيات را، دو آيه شمرده‏اند.
گفتنى است كه اين سوره مباركه از 344 واژه و 1431 حرف ساخته شده است.
4- پاداش تلاوت شايسته و هدفدار آن‏
در باره پاداش پرشكوه تلاوت اين سوره روايات نويدبخش و برانگيزاننده‏اى روايت شده است كه به پاره‏اى از آنها مى‏نگريم:
1- از پيامبر گرامى آورده‏اند كه فرمود:
«و من قراء الدّخان فى ليلة الجمعه غفر له»(95)
هركس شب جمعه سوره مباركه «دخان» را تلاوت كند و آن گونه كه شايسته و بايسته است به آيات آن براى شناخت و عمل و آراستگى به ارزش‏هاى مورد نظر حق بنگرد، گناهان و لغزش‏هاى او آمرزيده مى‏شود.
2- و نيز آورده‏اند كه فرمود:
«من قراء سورة الدّخان فى ليلة اصبح يستغفر له سبعون الف ملك»
هركس شب هنگام سوره مباركه «دخان» را تلاوت كند و حق آن را بشناسد، در حالى آن شب را به سحر مى‏رساند كه هفتاد هزار فرشته برايش آمرزش مى‏طلبند.
3- و نيز آورده‏اند كه فرمود:
«من قراءها ليلة الجمعة اصبح مغفوراً له»(96)
هركس سوره «دخان» را شب جمعه تلاوت كند، در حالى به بامداد وارد مى‏گردد كه آمرزش خدا او را فرا گرفته است.
4- و نيز آورده‏اند كه فرمود:
من قراء سورة الدخان ليلة الجمعه و يوم الجمعه نبى الله له بيتاً فى الجنة
كسى كه سوره «دخان» را شب و روز جمعه تلاوت كند، خدا براى او سرايى پرشكوه در بهشت پرطراوت و زيبا بنياد مى‏كند.
5- و «ابوحمزه ثمالى» از پنجمين امام نور آورده است كه:
«من قراء سورة الدّخان فى فرائضه و نوافله بعثه الله من الامنين يوم القيامه، واظلّه تحت عرشه و حاسبه حساباً يسيراً و اعطى كتابه بيمينه.»(97)
هركس سوره دخان را در نمازهاى واجب و مستحبى خويش بخواند، خدا او را در روز رستاخيز در ميان امان‏يافتگان از عذاب و كيفر برخواهد انگيخت؛ و زير سايه عرش خود او را جاى خواهد داد، و از او حسابى سهل و آسان خواهد كشيد، و نامه عمل وى را به دست راست او خواهد داد.
5- دورنمايى از مفاهيم و معارف اين سوره‏
گذشت كه اين سوره مباركه در مكّه و در كنار كهن‏ترين معبد توحيد و تقوا بر قلب نورانى پيامبر مهر و آزادى فرود آمده است؛ و بر اين اساس حال و هوا و شرايط و جوّ آن نشانگر آغازين سال‏هاى بعثت پيامبر است و بيش از هر چيز در انديشه ايجاد دگرگونى فكرى و فرهنگى و عقيدتى و بنيادى در گستره مغز و جان و دستگاه انديشه و خرد انسان‏هاست، تا آنان را از اسارت بافته‏ها و يافته‏هاى خرافى و موهوم، رها كند و زنجير شرك و استبداد، و داغ و درفش خشونت و جاهليت و جزم‏انديشى و خمودى زيانكاران و سوداگران و فريبكارانِ عوامباز نجات داده و به فراخناى انديشه و عقيده و اخلاق انسانى و اسلامى اوج بخشد.
در اين سوره و آيات پنجاه و نه گانه آن، از جمله اين مفاهيم و معارف انسان‏پرور و جان‏بخش به تابلو مى‏رود:
وصفِ شكوه و عظمت قرآن،
چگونگى فرود آن در شب قدر،
زنجيره‏اى از نشانه‏هاى يكتايى و قدرت و حكمت خدا در آفرينش،
موضوع توحيدگرايى و يكتاپرستى و اخلاص به بارگاه او،
شيوه‏هاى ناجوانمردانه شرك‏گرايان و اصلاح‏ستيزان در برابر دعوت‏هاى توحيدى و اصلاحى پيامبران،
پرتوى از سرگذشت موسى و فرازهايى از پيروى‏هاى درخشان و شكست‏هاى عبرت‏انگيز بنى‏اسرائيل و فرعون و فرعونيان،
درس‏هاى عبرت‏انگيز و عبرت‏آموز براى استبدادگران و خودكامگان،
موضوع رستاخيز و پاداش پرشكوه شايسته‏كرداران و عذاب مرگبار ستمكاران و زشت‏كرداران،
هدفمندى و هدفدارى آفرينش،
و ده‏ها نكته ظريف و پند و اندرز جالب و درس‏آموزى كه خواهد آمد.
. حا، ميم‏
2. سوگند به اين كتاب [پرشكوه و] روشنگر،
3. كه ما آن را در شبى پربركت فرو فرستاديم؛ چرا كه ما [نويدبخش و] بيم‏دهنده‏ايم.
4. در آن [شب پربركت‏] هر كار [حكيمانه و] استوارى [از كار تدبير جهان براساس نظم و حساب و ميزان و اندازه‏گيرى ]مشخص مى‏گردد [و سامان مى‏يابد].
5. كارى كه از نزد ماست [مشخص مى‏گردد و ما به بيان آن و مشخص ساختن آن فرمان مى‏دهيم‏]؛ چرا كه ما فرستنده [پيامبران و كتاب‏هاى آسمانى به سوى مردم‏] هستيم.
6. [اين‏] به خاطر [مهر و] رحمتى [است‏] از سوى پروردگارت [نسبت به بندگانش‏]؛ چرا كه او همان شنواى داناست.
7. پروردگار آسمانها و زمين و آنچه ميان آن دو است؛ اگر شما [به يكتايى و قدرت بى‏كران او] يقين آورنده باشيد.
8. جز [ذات پاك و بى‏همتاى‏] او هيچ خدايى نيست؛ [اوست كه ]زنده مى‏سازد و مى‏ميراند، پروردگار شما و پروردگار پدران نخستين [و پيشين شماست‏].
9. [نه، اين حق‏ناپذيران و ستمكاران در انديشه حق نيستند، ]بلكه آنان در ترديدى [سخت دست و پا مى‏زنند و با سرنوشت خويش‏] بازى مى‏كنند.
10. پس [اى پيامبر!] چشم به راه روزى باش كه آسمان دودى آشكار [پديد] آورد.
11. [دودى‏] كه مردم را فرا مى‏گيرد؛ [و آنان خواهند گفت كه واى بر ما!] اين است عذابى [سهمگين و] دردناك.
تفسير سوگند به كتاب روشنگر و پرشكوه خدا
خداى فرزانه سوره مباركه «زخرف» را سرانجام با هشدارهايى تكاندهنده و برانگيزاننده به پايان برد، و اينك اين سوره را با حروف پراسرار مقطعه آغاز مى‏كند و مى‏فرمايد:
حم‏
در مورد اين حروف پراسرار در آغاز شمارى از سوره‏ها از جمله سوره بقره و آل‏عمران بحث شد كه در اين جا چيزى بر آن نمى‏افزاييم و بحث‏هاى گذشته را نيز تكرار نمى‏كنيم.
آن گاه با سوگندى تكاندهنده و برانگيزاننده مى‏فرمايد:
وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ‏
سوگند به اين كتاب روشنگر و پرشكوه كه در آن رواها و نارواها، بايدها و نبايدها، حلال و حرام و درست و نادرست از ديدگاه دين و پيامبر و خداى او آمده است؛ و اين كتاب با ويژگى‏هايش سند صداقت رسالت محمد(ص) و دليل راستى و راستگويى آن بزرگ آموزگار آسمانى است.
* * *
پس از سوگندى تكاندهنده و برانگيزاننده به قرآن شريف به منظور توجّه دادن دل‏ها و جان‏هاى حق‏طلب به اهميت مطلب اينك مى‏فرمايد:
إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ
ما اين قرآن را در شبى پربركت فرو فرستاديم.
در مورد اين شب مبارك، كه شب فرود قرآن است، ديدگاه‏ها يكسان نيست:
1- به باور گروهى از جمله «ابن عباس» منظور از اين شب پربركت شب قدر است و قرآن در شب قدر فرود آمده است.(98)
2- از دو امام راستين حضرت باقر و صادق نيز همين ديدگاه روايت شده است.
3- امّا به باور پاره‏اى منظور از اين شب پربركت، شب پانزدهم شعبان است.
به باور ما ديدگاه اوّل و دوم درست است، چرا كه در دو مورد از قرآن شريف درستى اين ديدگاه دريافت مى‏گردد.
نخست از سوره مباركه «قدر» كه به صراحت مى‏فرمايد: «انّا انزلناه فى ليلة القدر…»(99) بى‏گمان ما اين قرآن را در شب قدر فرو فرستاديم؛ و ديگر از اين آيه شريفه كه مى‏فرمايد:
«شهر رمضان الّذى انزل فيه القرآن»(100) ماه رمضان ماهى است كه در آن قرآن كريم فرو فرستاده شد؛ و مى‏دانيم كه شب قدر در ماه رمضان است و نه خارج از اين ماه.
چگونگى فرود قرآن در شب قدر
در اين مورد ديدگاه‏ها يكسان نيست:
1- از ديدگاه گروهى همه قرآن به يكباره در شب قدر به آسمان دنيا فرود آمد، و آن گاه به تدريج بر قلب پاك پيامبر مهر و آزادى فرو فرستاده شد، و آن حضرت آن را بر مردم تلاوت كرد و معارف و مفاهيم آن را آموخت.
2- امّا از ديدگاه گرومهى ديگر، از قرآن در شب قدر هر سال، همان بخش و همان اندازه و همان آياتى كه در آن سال مقرر شده است تا به پيامبر گرامى وحى شود، فرود مى‏آيد، آن گاه فرشته وحى به تدريج آن آيات را بر پيامبر گرامى مى‏آورد.
3- به باور پاره‏اى منظور اين است كه آغاز فرود قرآن يا نخستين آيه آن شب قدر بوده است.
4- امّا از ديدگاه «ابن عباس» منظور اين است كه خدا قرآن را در شب قدر به جبرئيل وحى فرمود و فرسته وحى آن را حفظ كرد و به آسمان دنيا آورد و به كاتبان و فرشتگان آسمان فرودين سپرد، و آن گاه مقرر گرديد كه در مدت 23 سال به تدريج بر قلب پاك پيامبر عدالت و آزادى فرود آيد و آن حضرت با اين مشعل پر فروغ سر راه بندگان را روشن سازد…(101)
چرا شب مبارك؟
چرا خداى فرزانه شب «قدر» را به عنوان شب مبارك و پربركت خوانده است؟!
پاسخ اين است كه در اين شبِ سرنوشت‏ساز و مبارك است كه آفريدگار هستى نعمت‏هاى خود را از شب قدر اين سال تا شب قدر سال آينده ميان بندگانش تقسيم مى‏كند و سرنوشت هركسى را مقرر مى‏دارد؛ به همين جهت در همه طول سال بركت آن شب در جهان امتداد دارد و به اين دليل شب مبارك عنوان يافته است.
واژه «بركت» به مفهوم رشد و فزونى يافتن خوبى‏هاست و ضد آن، واژه «شؤم» مى‏باشد كه منظور از آن فزونى يافتن، و رشد قارچ‏گونه شرارت‏ها و آفت‏ها و بدى‏هاست.
به هرحال به گونه‏اى كه از قرآن و روايات دريافت مى‏گردد، «شب قدر» شبى است مبارك و خجسته و به دليل همان عظمتى كه خدا به اين شب داده است و دعاها در آن پذيرفته بارگاه خدا مى‏گردد، خير و خوبى در آن شب رشد و فزونى دارد.
در ادامه آيه شريفه مى‏افزايد:
إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ‏
بى‏گمان ما با هشدارهايى كه در مورد فرود عذاب به ظالمان و كفرگرايان، به كيفر گناه و بيدادشان مى‏دهيم آنان را از ادامه راه زشت و ظالمانه‏اى كه در پيش گرفته‏اند مى‏ترسانيم؛ آرى، ما هشداردهنده بوده‏ايم و هستيم.
واژه «انذار» به مفهوم اعلام داشتن خطرها، لغزشگاه‏ها و پيچ‏هاى حساس و خطرناك تاريخى به مردم است تا آنان متوجّه خطر گردند و با دقت و خويشتن‏دارى و ايمان و پروا خود را نجات دهند؛ آرى، خداى فرزانه از راه عقل و وحى و فطرت و وجدان و پيامبران و امامان نور، هم خطرها را نشان مى‏دهد و هم راه‏هاى رشد و سلامت و امنيت را، تا مردم آگاهانه راه درست را برگزينند و به سعادت و نيك‏بختى دنيا و آخرت اوج گيرند.
* * *
آن گاه در وصف شب «قدر» مى‏افزايد:
فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ‏
به باور پاره‏اى از مفسّران پيشين همچون: «ابن عباس»، «حسن» و «قتاده» منظور اين است كه: در شب مبارك «قدر» هر كار استوار و حساب‏شده‏اى كه ديگر در آن كاستى و فزونى راه ندارد، بيان گرديده و مشخص مى‏شود؛ و منظور از اين كارها تقسيم رزق و روزى‏ها و ديگر امور تا شب قدر سال آينده است.
«سعيد بن جبير» آورده است كه: شما پس از شب قدر هر سال پاره‏اى را مى‏نگرى كه در كوچه و بازار قدم برمى‏دارد و نمى‏داند كه نامش در شمار مردگانِ سال به ثبت رسيده است و زندگى را بدرود خواهد گفت.
امّا به باور پاره‏اى ديگر اين شب پربركت، شب پانزدهم ماه شعبان مى‏باشد كه در آن شب زنده‏ها از مردگان مشخّص و حاجيان و زائران كعبه نامشان به ثبت مى‏رسد؛ و اين اندازه‏گيرى و ثبت به گونه‏اى است كه هيچ كم و كاستى در آن راه ندارد و قطعى است.(102)
* * *
سپس مى‏فرمايد:
أَمْرًا مِنْ عِنْدِنَا
اين كار، كارى است كه به فرمان ما انجام مى‏شود و ما دستور مى‏دهيم تا هركارى با همه حدود و مشخصات آن از لوح محفوظ بيان گردد؛
إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ‏
چرا كه ما فرستنده پيام‏آوران و كتاب‏هاى آسمانى هستيم، و محمد(ص) را نيز ما براى هدايت و نجات انسانها از اسارت خرافات و استبداد و آفت‏هاى آن برانگيختيم.
* * *
در ادامه سخن در اين مورد مى‏افزايد:
رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ‏
اين انگيزش پيامبران و فرو فرستادن كتابها و برنامه‏هاى آسمانى به سوى زمينيان، به خاطر مهر و رحمتى است كه پروردگارت نسبت به بندگانش دارد؛ و اينها پرتوى از رحمت و مهر و حكمت اوست. اين تفسير را از ابن عباس آورده‏اند.(103)
إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ‏
آرى، خدا دعاى بندگانش را مى‏شنود و به مصالح و منافع آنان داناست.
* * *
در هفتمين آيه مورد بحث در وصف آفريدگار جهان مى‏فرمايد:
رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ‏
پروردگار آسمانها و زمين و پديده‏هاى گوناگونى كه ميان آنها پديد آورده است و كارشان را تدبير مى‏كد؛ آرى، اين انگيزش پيامبران و فرو فرستادن كتاب‏هاى آسمانى نيز پرتوى از مهر و رحمت اوست؛ اگر شما به راستى به اين حقيقت كه خدايى جز ذات پاك و بى‏همتاى او نيست، و او آفريدگار و تدبيرگر هستى است، ايمان آوريد و به مرحله يقين اوج گيريد.
* * *
و روشنگرى مى‏كند كه:
لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ
جز ذات پاك و بى‏همتاى او هيچ خدايى نيست كه در خور پرستش باشد.
يُحْيِ وَيُمِيتُ‏
اوست كه مردم را پس از آنكه مردند، در آستانه رستاخيز زنده مى‏كند؛ و يا پس از زندگى بخشيدن به آنان، آنان را مى‏ميراند و در آستانه فرارسيدن روز قيامت زنده مى‏سازد.
رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبَائِكُمْ الْأَوَّلِينَ‏
او، پروردگار شما و پروردگار پدران نخستين شماست و همه را او آفريده و كارشان را تدبير فرموده است.
* * *
آرى، او هم پروردگار شماست و هم پروردگار پيشينيان، امّا كفرگرايان و حق‏ستيزان نمى‏خواهند اين حقيقت روشن و انكارناپذير را بپذيريد.
بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ يَلْعَبُونَ‏
نه اين ناسپاسان در انديشه شناخت حق و ايمان به آن نيستند؛ بلكه آنان در مورد آنچه بر تو اى پيامبر فرو فرستاديم، در ترديدى سخت گرفتارند و با اين وصف به جاى تلاش در راهيابى به سوى حق تو و كتاب آسمانى تو را به باد تمسخر مى‏گيرند و با سرنوشت خويش بازى مى‏كنند.
آنچه در تفسير آيه آمد ديدگاه «جبايى»، از مفسران پيشين است، امّا به باور پاره‏اى منظور اين است كه: آنان سرگرم بازى و بيهوده‏كارى در اين دنيا هستند و به خود نمى‏رسند و به سرنوشت خويش نمى‏انديشند.
* * *
در دهمين آيه مورد بحث خداى فرزانه روى سخن را به پيامبرش مى‏كند و مى‏فرمايد:
فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّمَاءُ بِدُخَانٍ مُبِينٍ‏
هان اى پيامبر! اينك كه چنين است و آنان در حق‏ستيزى خويش و كفر و بيدادشان پافشارى مى‏كنند، شما در انتظار روزى باش كه آسمان دودى آشكار پديد آورد.
در تفسير آيه مورد بحث و «دودى» كه از آن سخن رفته، دو نظر آمده است:
1- به باور گروهى همانند «ابن مسعود»، «ضحاك» و… اين آيه شريفه پس از آن فرود آمد كه پيامبر گرامى از حق‏ناپذيرى و اذيت و آزار سردمداران شرك و كفر به ستوه آمد و دست مبارك را به سوى آسمان گشود و نيايشگرانه گفت: خداوندا، اينان را به خشكسالى و قحطى گرفتار ساز، همان گونه كه در عصر يوسف مردم را به كيفر كردارشان گرفتار ساختى؛ و آن گاه بود كه دعاى آن حضرت به هدف اجابت رسيد و قريش به خشكسالى سخت و گرسنگى با سابقه‏اى گرفتار آمدند؛ به گونه‏اى كه از فرط گرسنگى و تشنگى نور ديدگانشان رفت و جلو چشمانشان تيره و تار گرديد، به گونه‏اى كه آسمان در نظرشان دودآلود مى‏نمود.
آنان از فشار گرسنگى به خوردن استخوانها و گوشت حيوانات مرده افتادند و به ناگزير به حضور پيامبر آمدند كه: هان اى محمد، تو آمده‏اى مردم را به مهر و صفا و پيوند با نزديكان و خويشاوندان سفارش كنى ؛ آن گاه همشهريان تو در برابر چشم تو از گرسنگى و تشنگى پر مى‏زنند و مى‏ميرند و كارى نمى‏كنى؟! از خدا بخواه تا اين خشكسالى را بردارد و گشايشى براى ما پيش آورد، اميد كه ايمان آوريم.
پيامبر گرامى دعا كرد و بر اثر دعاى آن حضرت بلا و گرفتارى برطرف شد و نعمت و فراوانى از راه رسيد، امّا آنان به كفر و شرك و بيداد و ناسپاسى و حق‏ناپذيرى گراييدند و اصلاح نپذيرفتند.
2- و به باور گروهى ديگر همچون: «ابن عباس»، «ابن عمر»، «جبايى» و ديگران منظور از واژه «دخان» در آيه شريفه نشانه‏اى از نشانه‏هاى رستاخيز است و هنوز نيامده است، بلكه در آستانه رستاخيز خواهد آمد و وارد گوش‏هاى كفرگرايان و نفاق‏پيشگان خواهد شد؛ به گونه‏اى كه سر و چهره آنان را به صورت گوشت بريان و سرخ شده درخواهد آورد، اما به مردم توحيدگرا و شايسته‏كردار زيانى نخواهد رساند…
يَغْشَى النَّاسَ‏
اين دود همه مردم را فرا خواهد گرفت.
براساس ديدگاه نخست كه از نظر شما خواننده گرامى گذشت، منظور اين است كه: اين دود همه مردم مكّه را فرا خواهد گرفت، و براساس ديدگاه دوّم مردمى را كه در آستانه رستاخيز براى حساب و كتاب و پاداش و كيفرِ عملكرد خويش در آنجا گردآورى شده‏اند؛
هَذَا عَذَابٌ أَلِيمٌ‏
و همه فرياد برمى‏آورند كه: اين است عذابى سهمگين و دردناك.