زندگی خانم کارمندی را تصور کنید که دو فرزند دارد و از صبح تا بعد از ظهر در محل کارش پشت میز نشسته و نهایتا برای انجام کارهای اداری به اتاق‌های مجاور می‌رود. بعد از ظهر به منزل برمی‌گردد و مشغول رسیدگی به بچه‌ها و کارهای خانه می‌شود و باید شام درست کند.
فرصت زیادی ندارد و غذاهایی که سریع‌تر آماده می‌شوند در اولویت هستند. بعد از شام نیز باید به بچه‌ها رسیدگی کند تا سریع‌تر بخوابند و نهایتا اگر فرصت باشد با همسرش تلویزیون می‌بیند و از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کند.
در این روزمرگی که خستگی زیادی هم برای خانم‌ها به همراه دارد و مدت زیادی بیرون از منزل هستند، ماندن در ترافیک، مسوولیت خانه و…، چه میزان تحرک فیزیکی در جهت از بین بردن عوامل خطر بیماری‌ها دارد؟ آیا در این بدوبدو‌ها خانم‌ها مدیریت استرس دارند؟ نوع تغذیه آنها در جهت سیری شکمی است یا سلولی؟ آیا خانم‌ها برای تناسب اندامشان وقت می‌گذارند؟
سلامت روان آنها چقدر در اولویت است؟ جواب این سوالات شیوه زندگی خانم‌ها را تعیین می‌کند که هم می‌تواند ضامن سلامت خودشان و هم خانواده‌شان باشد. هر سال هفته پایانی مهر ماه به‌عنوان «هفته ملی سلامت زنان» از سوی وزارت بهداشت تعیین شده تا بهانه‌ای باشد برای حساس کردن مسوولان، جامعه و خود زنان برای توجه به سلامتشان.
قلیان، کم‌تحرکی و چاقی سلامت زنان را تهدید می‌کند
براساس آخرین بررسی عوامل خطر بیماری‌های غیرواگیر که در سال 95 انجام شده، در کل کشور 62/13 درصد مردان و زنان بالای 18سال در کشور دخانیات مصرف می‌کنند و از این آمار نیز 82/3 درصد زنان بالای 18 سال مصرف‌کننده دخانیات هستند. نکته مهم این است که بیشتر زنان قلیان می‌کشند تا سیگار. بوشهر بیشترین میزان مصرف دخانیات به‌ویژه تنباکو را در خانم‌های 18 سال به بالا در کشور دارد و کمترین میزان مربوط به ایلام است که 3/0درصد از زنان در این استان دخانیات به‌ویژه قلیان می‌کشند. بررسی‌های ما نشان می‌دهد در کل کشور 6/55 درصد زنان و مردان ایرانی بالای 18 سال کم‌تحرکی دارند؛ یعنی کمتر از 600 متر حرکت یا 150 ساعت فعالیت غیرسنگین در ماه دارند و 75 ساعت حرکت سریع در ماه (که ضربان قلب را بالا ببرد)دارند.
در این میان 6/63 درصد خانم‌ها فعالیت بدنی مناسبی ندارند. بیشترین میزان کم‌تحرکی را زنان بوشهر (8/80 درصد) و کمترین میزان کم‌تحرکی را زنان زنجان دارند. در تهران 1/64 درصد زنان فعالیت بدنی کمی دارند و 7/2درصد نیز محصولات دخانی مصرف می‌کنند. کم‌تحرکی و مصرف دخانیات به‌ویژه قلیان عامل خطر برای ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر است. در مورد دخانیات باید تاکید کنم عامل بیماری‌های قلبی- عروقی، دیابت، آسم و سرطان‌هاست و فعالیت فیزیکی کم می‌تواند به طور مشخص با دیابت و بیماری‌های قلبی- عروقی مرتبط باشد. وزارت بهداشت موظف است تا سال 1404 میزان مرگ‌ومیر ناشی از این بیماری‌های غیرواگیر را کاهش دهد و رویکرد ما کاهش عوامل خطر این بیماری‌هاست.
فعالیت بدنی و کاهش مصرف دخانیات یکی از مهم‌ترین عوامل خطر بیماری‌های غیرواگیر است، به‌ویژه اینکه در سال‌های اخیر مصرف قلیان بین جوانان به‌خصوص دختران جوان شایع شده است. علاوه بر این 7/26درصد زنان بالای 18 سال در کشور چاق هستند؛ یعنی شاخص توده بدنی آنها بالای 30 است. در استان مازندران بیشترین میزان چاقی زنان و در استان هرمزگان کمترین تعداد زنان چاق وجود دارد. در تهران 24 درصد زنان چاق هستند.
عامل خطر دیگر که باید به آن توجه داشته باشیم چاقی شکمی است. در کشور 64/52 زنان چاقی شکمی دارند که در استان بوشهر بالاترین میزان چاقی شکمی در خانم‌ها و در خراسان جنونی کمترین میزان مشاهده شده است. باید بدانیم چاقی شکمی خطرناک‌تر از چاقی عمومی است، به دلیل اینکه انباشته شدن چربی متمرکز در یک جا احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی- عروقی و دیابت را بیشتر می‌کند.
بنابراین بسیار اهمیت دارد که خانم‌ها برای حفظ سلامت خود و خانواده‌شان شیوه زندگی سالم‌تری را انتخاب کنند، به گونه‌ای که فعالیت فیزیکی مناسبی داشته باشند و مهم‌تر آنکه قلیان صدمات بیشتری نسبت به سیگار برای خانم‌ها خواهد داشت بنابراین به باورهای نادرستی که در مورد آن وجود دارد، اعتماد نکنید.
دکتر علیرضا مقیثی، معاون فنی مرکز مدیریت بیماری‌های غیرواگیر وزات بهداشت و رئیس اداره مراقبت از بیماری‌های غیرواگیر
سلامت زنان؛ از بلوغ تا یائسگی
گذشته از همه تفاوت‌های موجود بین مردان و زنان مانند مواجهات متفاوت با عوامل خطر، شیوه و بروز بیماری‌ها، تاثیرات مرگ‌ومیر و بیماری آنها، یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های زنان و مردان در عرصه سلامت، تفاوت‌های بیولوژیک و فیزیولوژیکی آنهاست. در دوره‌های مختلف رشد و سنین مختلف عمر از نظر مواجهه با عوامل هورمونی متفاوت، قدرت عضلانی، حجم عضلات و شرایط خاص جسمانی، تاثیرپذیری آنها از عفونت‌های آمیزشی و نقش‌های بیولوژیک خاص مانند عادت‌ماهانه، بارداری، یائسگی و… سبب تفاوت مردان با زنان می‌شود.
بلوغ دختران نسبت به پسرها زودتر شروع می‌شود و به طور طبیعی بین 13-9 سالگی رخ می‌دهد. اولین نشانه جسمی بلوغ در دختران مرحله تلارک یا جوانه پستانی است. این مرحله زمان مناسب برای آموزش دختران و آماده کردن آنها برای مواجهه با پدیده بلوغ توسط مادر است. سپس مرحله تلارک و رشد موهای زائد و پس از آن مرحله منارک یا رویداد عادت‌ماهانه آغاز می‌شود. در دوران بلوغ دختران، تا قبل از شروع عادت‌ماهانه، جهش رشدی قابل‌توجهی نیز اتفاق می‌افتد.
همچنین تغییرات روانی مانند میل به گوشه‌گیری، حساسیت بسیار نسبت به انتقاد دیگران، بی‌قراری، تحریک‌پذیری- نوسان در خلق و حیای مربوط به تغییرات ناشی از بلوغ جنسی – نافرمانی از بزرگ‌ترها، نداشتن احساس امنیت و اعتماد به نفس – تمایل شدید به ارتباط نزدیک با دوستان و گفت‌وگوهای پنهانی و طولانی با آنها- حساسیت نسبت به آراستگی ظاهر خود و صرف وقت جلوی آینه مشاهده می‌شود.
بی‌تردید دوران فوق که یکی از پرتنش‌ترین دوره‌های زندگی هر دختری است و توجه ویژه خانواده و مربیان را می‌طلبد تا نه‌تنها دختران از امکانات و شرایط لازم مانند بهداشت فردی، بهداشت پوست و مو، بهداشت ناحیه تناسلی، تغذیه سالم و فعالیت بدنی کافی برای تامین سلامت جسمی برخوردار شوند، بلکه بتوانند با آرامش، نشانه‌ها و تغییرات جسمی و روانی بلوغ را سپری کنند و به مرحله بلوغ اجتماعی برسند.
نشانگان پیش از عادت‌ماهانه (PMS) مجموعه‌ای از علائم جسمی، روانی و احساسات مرتبط با چرخه عادت‌ماهانه در زنان است. این علائم شامل نوسانات خلقی، حساس شدن پستان‌ها، هوس خوراکی، خستگی، کج‌خلقی و افسردگی می‌شود. تخمین زده می‌شود از هر ۴ زنی که در دوران عادت‌ماهانه قرار دارند، ۳ نفر این نشانگان را تجربه کنند. بعضی از زنان در ۲۰ سالگی دچار این نشانگان می‌شوند، درحالی که بعضی دیگر اواخر ۳۰ و ۴۰ سالگی دچار این مشکل خواهند‌شد. این نشانگان معمولا در الگوی همیشگی و قابل‌پیش‌بینی ظاهر می‌شود. در بعضی ماه‌ها ممکن است علائم آن شدیدا سخت و در سایر مواقع عادی یا حتی به‌سختی قابل‌تشخیص شود.
این علائم با تغییرات شیوه زندگی مانند اضافه کردن ورزش منظم و مستمر در برنامه روزانه به صورت حداقل ۳۰ دقیقه پیاده‌روی تند، دوچرخه‌سواری، شنا یا سایر ورزش‌های ایروبیک، ورزش‌های آرام‌کننده عضلات و تنفس عمیق، یوگا یا ماساژ، همچنین کاهش مصرف غذاهای نفاخ، نمک و کافئین، افزایش مصرف میوه، سبزیجات و غذاهای حاوی کلسیم قابل‌کنترل است. استراحت کافی و پرهیز از استرس نیز کمک‌کننده است و در مواردی که علائم آزاردهنده باشند می‌توان با مشورت پزشک از داروهای مناسب استفاده کرد.
بارداری و زایمان از رویداد‌های مهیج و لذت‌بخش در زندگی زنان و از حساس‌ترین دوره‌های زندگی یک زن در نظر گرفته می‌شوند. بارداری تجربه روانی مهمی است که سبب ایجاد تغییرات روانی زیادی در زن می‌شود و بهداشت روانی زنان در این دوره به اندازه سلامت جسمی، تغذیه و رشدونمو جنین اهمیت دارد. حمایت زنان در دوره بارداری و پس از آن از عوامل مهم کمک‌کننده به ارتقای سلامت مادران و کودکان است و می‌تواند از خطرات مهمی مانند افسردگی و سایکوز پس از زایمان پیشگیری کند و لذت مادر شدن زنان را با وقایع ناخوشایندی همراه نکند.
یائسگی یا پایان دوره باروری زنان یکی از دوره‌های طبیعی زندگی همه زنان است. خوشبختانه برخلاف گذشته با افزایش امید به زندگی در زنان کشور، اغلب زنان این دوره را تجربه می‌کنند. بعد از یائسگی خطر ابتلا به مشکلاتی از قبیل پوکی استخوان، بیماری‌های قلبی- عروقی، بی‌اختیاری ادرار، کم شدن ترشحات زنانه و افسردگی افزایش می‌یابد. به‌رغم پدیده‌های نسبتا ناخوشایند اگر زنان در این دوره از حمایت کافی افراد خانوده برخوردار باشند می‌توانند به آسانی این دوران را سپری کنند و با شیوه زندگی سالم از جمله فعالیت بدنی و تغذیه سالم و پرهیز از استعمال هرگونه دخانیات را به سلامت بگذرانند و برای ورود به سالمندی سالم آماده شوند.
دکتر مطهره علامه، رئیس اداره سلامت میانسالان وزارت بهداشت
سن بروز سرطان پستان در ایران یک دهه زودتر است
بروز سرطان در تمام دنیا در حال افزایش است و به نظر می‌رسد تا سال 2030 میلادی موجی از انواع سرطان‌ها را شاهد باشیم. افزایش بروز سرطان دلایل مختلفی دارد، می‌توان گفت افزایش سن، شرایط صنعتی شدن جوامع، اینکه سموم بیشتری در محیط‌زیست وجود دارد، استرس‌ها بیشتر است و میزان مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های عفونی و حتی غیرواگیر مثل بیماری‌های قلبی- عروقی کمتر می‌شود، در نتیجه آمار سرطان رو به افزایش و یکی از علل مرگ‌ومیر در کل جهان است. در کشورهای در حال توسعه افزایش آمار بروز سرطان چشمگیر است چون در کشورهای توسعه‌یافته، بروز آن بیشتر است ولی مرگ‌ومیر ناشی از سرطان به دلیل تشخیص به موقع کمتر است. در کشورهای در حال توسعه هم بروز سرطان بیشتر است و هم مرگ‌ومیر زیاد است.
سرطان‌های شایع در زنان مربوط به جنسیت آنهاست. در مجموع می‌توان گفت سرطان‌های شایع در زنان، سرطان‌های پستان، دهانه رحم و کلورکتال است. البته میزان سرطان کلورکتال در خانم‌ها کمتر ولی شایع است. آمار بروز سرطان پستان در خانم‌ها روز به روز بالاتر می‌رود و سن بروز پایین‌تر می‌آید. در ایران سن بروز سرطان پستان یک دهه کمتر از کشورهای دیگر است.
برخی مخالف این آمار هستند چون می‌گویند هرم سن ما یک دهه پایین‌تر از کشورهای توسعه‌یافته است و جمعیت کشور ما فاصله زنان 30 تا 40 ساله نسبت به 50 به بالا بیشتر است. در هر صورت زنان باید نسبت به این سرطان آگاهی داشته باشند چون 1 نفر از هر 10 زن دچار این سرطان می‌شوند.
عوامل خطر ابتلا به این سرطان متفاوت است و کمتر از 5 درصد ژنتیکی است ولی باز هم توصیه می‌شود اگر کسی در فامیل درجه 1 یا 2 سابقه ابتلا به سرطان پستان را دارد باید به پزشک مراجعه و بررسی شود چون سرطان‌های ژنتیکی در سنین زودتری بروز می‌کنند و سیر بیماری نیز در آنها متفاوت است.
. عوامل هورمونی ابتلا به سرطان پستان در زنانی که زیر 12 سال بالغ و بالای 50 سال یائسه می‌شوند، زنانی که بیش از 5 سال داروهای ضدبارداری استفاده می‌کنند و تاخیر بارداری تا 30 سالگی از عوامل خطر ابتلا به سرطان پستان است چون بارداری اول در تکامل بافت پستان بسیار موثر است و آن را حفاظت می‌کند. افرادی که شیردهی نداشته‌اند، زنانی که بعد از یائسگی از قرص‌های هورمونی استفاده می‌کنند، چاقی، رژیم غذایی پرچرب و کم‌فیبر و کم‌تحرکی و استرس در بروز سرطان پستان نقش دارد.
نکته مهم این است که این سرطان قابل‌پیشگیری است، خانم‌ها باید آگاه باشند بعد از 20 سالگی پستان‌های خود را ماهانه معاینه کنند و بعد از 30 سالگی برای بررسی به پزشک مراجعه کنند و از 40 سالگی ماموگرافی می‌تواند در تشخیص به موقع کمک‌کننده باشد. همچنین لازم است خانم‌ها به علائم ابتلا به بیماری حساس باشند؛ مثلا اگر توده در پستان، عدم قرینه شدن پستان‌ها، ترشح از پستان، کشیدگی و قرمزی نوک پستان، درد‌های مدوام و ترشح آبکی یا خونی را مشاهده کردند حتما به پزشک مراجعه کنند. اگر سرطان پستان در مراحل اولیه تشخیص داده شود، قابل‌درمان است.
سرطان شایع بعدی در خانم‌ها سرطان دهانه رحم است ولی این سرطان نیز قابل‌پیشگیری است، به گونه‌ای که بین 11 تا 14 سالگی می‌توان واکسن اچ‌پی‌وی را تزریق کرد و طبق توصیه سازمان جهانی بهداشت، همه دختران در این سن باید واکسن بزنند. امنیت دارویی این واکسن در 270 میلیون دوز مصرف‌شده، مشابه عوارض واکسن هپاتیت است. هزینه این واکسن بالاست و برخی از کشورها آن را وارد چرخه واکسیناسیون خود نکرده‌اند. کشور ما باید برای فراهم کردن این واکسن برای دختران 11 تا 14 ساله اقداماتی انجام دهد. اگر فردی تا 14 سالگی واکسن نزده باشد می‌تواند تا 26 سالگی آن را تزریق کند ولی تاثیرش به اندازه دوره نوجوانی نیست.
وقتی در نوجوانی زده می‌شود، سیستم ایمنی قوی‌تر است و آنتی‌بادی می‌سازد، درنتیجه زمانی که فرد در معرض این ویروس قرار نگرفته و بدن آن را شناسایی می‌کند و آنتی‌بادی خوبی می‌سازد ولی بعد از 14 سالگی مواجهه با این ویروس بیشتر می‌شود و بدن آنتی‌بادی خوبی نمی‌سازد و سطح حفاظتی واکسن بالا نخواهد بود.
البته باید به این نکته اشاره کنم که سرطان دهانه رحم هنوز در کشور ما جزو سرطان‌های شایع نیست چون این سرطان حدود 50 سالگی به بالا بروز می‌کند اما بروز ویروس اچ‌پی‌وی بین جوانان ما خیلی شایع و مانند کشورهای غربی است. از آنجایی که این ویروس 15 تا 20 سال طول می‌کشد تا بروز پیدا کند، اگر بیماری را خوب کنترل کنیم، موارد بروز کاهش پیدا می‌کند.
افراد بالای 21 سال برای تست پاپ اسمیر و بعد از 30 سالگی هر 5 سال یکبار دو تست باید انجام دهند؛ هم پاپ اسمیر و هم تست اچ‌پی‌وی. زیر 30 سال تزریق انجام نمی‌دهیم چون سیستم ایمنی خیلی قوی است و آلودگی را پاک می‌کند. اگر مثبت شود، به جواب پاپ اسمیر نگاه و سلول‌های غیرطبیعی را بررسی می‌کنیم.
سرطان کلورکتال نیز معمولا در سنین بالای 50 سال رخ می‌دهد و بیشتر در افرادی دیده می‌شود که سابقه پولیپ روده دارند یا در اقوامشان سابقه آن وجود داشته است. بیماری معمولا از یک پولیپ شروع می‌شود بنابراین افرادی که پولیپ دارند باید آن را خارج کنند. علائم آن وجود خون در مدفوع و درد‌های شکمی است که دائم تکرار می‌شود. کاهش وزن هم می‌تواند هشداردهنده باشد. برخی افراد بیشتر مستعد این بیماری هستند، مثل افرادی که کولیک روده دارند.
ابتلا به این سرطان در آقایان بیشتر از کشورهای دیگر است. همچنین افرادی که رژیم غذایی با فیبر کم دارند و چربی حیوانی بیشتر می‌خورند بیشتر مستعد می‌شوند. بنابراین باید شیوه زندگی را تغییر دهیم و استرس و وزنمان را کنترل کنیم.
*رئیس انجمن متخصصان زنان