این بانوی بزرگوار در شهر مدینه تولد یافت. مدت زندگی ایشان با مادرش حضرت زهرا(س) حدود پنج یا شش سال بوده است. زندگی حضرت زینب با مادر در سوم جمادی الثانی سال 11 هجری به پایان رسید. شوهرِ ایشان، عبدالله بن جعفر پسر عموی بزرگوارش می باشد. او یكی از شخصیتهای مشهور اسلام و از سخاوتمندان بنام و معروف می باشد.
حضرت زینب(س) دارای القاب و كنیه های زیادی است. یكی از القاب آن حضرت كه در روایات آمده، «عقیله» یا «عقیله بنی هاشم» است كه به معنای زن ارجمند و گرامی در فامیل خود، می باشد.» از دیگر القاب آن حضرت می توان «صدیقه صغری»، «عارفه»، «عالمه»، «فاضله»، «كامله» و «عابده آل علی» را نام برد.
حضرت زینب(س) تا زمانی كه امیرالمؤمنین(ع) در مدینه بود با شوهرش عبدالله بن جعفر در مدینه زندگی كردند و زمانی كه امیرالمؤمنین پایتخت حكومت اسلامی را به كوفه منتقل كردند به كوفه نقل مكان كردند. حضرت زینب در كوفه به ارشاد و تعلیم زنان كوفه اشتغال داشت. حضرت علی(ع) در سال 40 هجری در كوفه به شهادت رسید. بنابراین سن حضرت زینب(س) در این زمان تقریبا 35 سال بود. حدود 10 سال هم بعد از شهادت پدر بزرگوارش با برادرش امام حسن(ع) زیست نمود. امام حسن(ع) در سال 50 هجری به شهادت رسید. بعد از شهادت امام حسن(ع)، 10 سال نیز با امام حسین(ع) زندگی كرد.
حضرت زینب(س) در طول زندگی با مصائب زیادی روبرو شد، اما حضور ایشان در كربلا و دیدن آن صحنه های دلخراش و از دست دادن برادران و فرزندان و فرزندان برادر از همه مصیبات دردآورتر و ناگوارتر بود، چرا كه در یك روز همة عزیزانش خصوصاً برادرش امام حسین(ع) را از دست داد. هنگام مصیبت جانگداز كربلا سن حضرت زینب(س) 55 ساله بود. این بانوی بزرگوار در شب یكشنبه چهاردهم ماه رجب سال 62 هجری درگذشت. هر چند اقوال دیگری نیز در مورد ماه وفات ایشان وجود دارد، اما قول مشهور همان 14 ماه رجب سال 62 هجری است.
سید هاشم رسولی محلاتی می نویسد: «مشهور آن است كه وفات آن بانوی معظمه در شب یك شنبه چهاردهم ماه رجب سال 62 هجری اتفاق افتاد. یعنی حدود یك سال و نیم بعد از واقعه عاشورا» اختلافی كه در وفات آن حضرت وجود دارد در ماه وفات آن حضرت است و گرنه همه مورخان اتفاق دارند كه سال وفات ایشان همان سال 62 هجری است. بنابراین این بانوی شریف تقریبا یك سال و نیم بعد از واقعه عاشورا رحلت فرمود.
فضائل آن حضرت
1. صبر. «شهید مطهری» در این رابطه می نویسد: «در حماسه حسینی آن كسی كه بیش از همه درس تحمل و بردباری را آموخت و بیش از همه این پرتو حسینی بر روح مقدس او تابید خواهر بزرگوارش زینب(س) بود.» و در ناسخ التواریخ آمده است: «محققاً از آغاز خلقت تاكنون از هیچ زنی از زنهای انبیاء و اولیاء با این حلم و بردباری پدید نیامده است.»
2. عبادت. «زینب كبری در تمام مدت اسارت تهجد و نماز شبش تعطیل نشد.» در كتاب ریاحین الشریعه آمده است: «شب زنده داری زینب در تمام عمرش ترك نشد، حتی شب یازدهم محرم».
3. سخنوری. خطبه های آتشین و زیبای زینب در كوفه و شام كه یزید و یزیدیان را رسوا ساخت در حد اعلای فصاحت و بلاغت بود. شهید مطهری در این رابطه می نویسد: «خطابه ای كه حضرت زینب در مجلس یزید خوانده است از خطابه های بی نظیر دنیاست.»
4. علم. زمانی كه حضرت زینب(س) خطبه پرمحتوا و آتشین خود را در بازار كوفه ایراد نمود، امام سجاد(ع) در تأیید مقام علمی زینب(س) فرمود: الحمدلله تو دانشمند و عالمه ای بدون معلم و بانوی خردمندی بدون استاد می باشی.» این سخن امام سجاد(ع) نشان دهنده علم لدنی آن حضرت می باشد.
5. بزرگواری. در بزرگواری آن حضرت همین نكته بس كه «زمانی كه در عصر روز عاشورا دو پسرش را شهید كردند از خیمه پای بیرون نگذاشت» در حالی كه هنگام شهادت سایر شهدا از خیمه بیرون می آمد و امام حسین(ع) را دلداری می داد، ولی اینجا برای این كه برادرش حسین(ع) خجالت نكشد از خیمه بیرون نیامد.
6. عصمت. نویسنده كتاب «زینب بنت الامام امیرالمؤمنین» مقام عصمت را برای این بزرگوار ذكر می كند و می نویسد: هر چند مقام عصمت برای ایشان «ضروری دین» نیست، ولی به این مرحله رسیده اند…» و خلاصه باید گفت: «شئونات باطنیه و مقامات معنویه حضرت زینب(س) نائبه زهرا، امینه خدا.. . را هیچ كس نتواند به تحریر و تقریر درآورد.» ابن اثیر می نویسد: «زینب در فصاحت و بلاغت و زهد و عبادت و فضیلت و شجاعت و سخاوت شبیه ترین مردم به پدر خود علی(ع) و مادر خود فاطمه(س) بود.»
اقوال در مورد محل دفن حضرت زينب(س)
1. حضرت زينب (س ) به مدينه آمد و پس از ورود به مدينه پيوسته عزادار و گريان بود تا اين كه پس از يك سال و نيم در همان مدينه از دنيا رفت و در همان جا دفن شد. اكنون از قبر آن بانوي محترمه، اثري در دست نيست . اين قول را علامه سيد محسن امين اختيار كرده و از اقوال ديگر معتبرتر مي داند.
2. حضرت زينب (س) پس از ورود به مدينه در مجالس و محافل سخن مي گفت و مظالم و جنايات يزيديان را بازگو مي كرد. فرماندار مدينه ماجرا را به يزيد نوشت و او دستور داد زينب را مخير سازند تا هر شهري كه مي خواهد (غير از مكه و مدينه) برود. حضرت زينب به شام رفت و در آنجا اقامت كرد و پس از چندي در همانجا از دنيا رفت، البته برخي احتمال داده اند قبري كه در شام است، قبر زينب صغري (ام كلثوم) است نه قبر زينب كبري.
3. زينب (س) به علت افشاگري عليه دستگاه بني اميه مجبور شد كه مدينه را ترك كند. از اين رو مصر را انتخاب كرد و در آنجا رحل اقامت افكند و همان جا از دنيا رفت. سيده زينب در شهر قاهره هم اكنون زيارتگاه مجلل و با شكوهي است و…، (ر.ك: زندگاني حضرت فاطمه(س ) و دختر آن حضرت، سيد هاشم رسولي محلاتي)
بنابراين نمى توان به صورت يقينى گفت كه قبر حضرت زينب(س) در شام است و اگر مسلم باشد كه ایشان در شام دفن شده اند در اين صورت مى توان پرسيد كه آيا ایشان دوباره به شام برگشته اند؟ در اين مورد برخى از مورخان نوشته اند كه حضرت زينب كبرى(س) در اثر قحطى در مدينه و يا واقعه «حرّه» به همراه شوهرش عبدالله به شام آمد و در آنجا وفات يافت.
پس از بررسى سه احتمال در مورد محل دفن حضرت زینب كبرى علیها السلام مىتوان چنین نتیجه گرفت كه: احتمال مصر اشكالات فراوان دارد، احتمال مدینه بدون دلیل است و احتمال شام به نظر استوارتر مى آید گرچه دو اشكال باقى مى ماند: یكى اینكه به چه دلیل عبدالله جعفر حضرت زینب(س) را به شام برده است با اینكه حضرت زینب(س) دل خوشى از شام نداشت و اشكال دیگر اینكه بسیارى از مورخین نوشته اند: آنكه در شام دفن است «ام‌كلثوم» است.
اشكال دوم را بدین صورت مى توان حل كرد كه منظور از «ام كلثوم» همان زینب كبرى(س) است، ولى مشكل اینجاست كه كسانى مثل ابن جبیر از این ام كلثوم به «زینب صغرى» و نه «زینب كبرى» تعبیر آورده اند و در سنگ نوشته اى كه از خاك مقبره در شام استخراج شده است، چنین نگاشته شده است كه: «هذا قبر زینب الصغرى المكناة بام كلثوم ابنت على بن ابوطالب امها فاطمة البتول سیدة نساء العالمین ابنت سید المرسلین محمد خاتم النبیین صلى الله علیه و سلم.»
نظر آیت الله العظمی صافی گلپایگانی
در پرسشی که در سایت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی قابل دسترسی است از وی درباره مدفن حضرت زينب كبري (س) در مدينه، شام يا مصر سوال شده است که پاسخ این مرجع تقلید به این شرح است: راجع به مشهد زينب كه هم در دمشق و هم در قاهره است هر دو مشهور و معروفند و عبيدلي نسابه در اخبار الزينبات وفات آن حضرت را در قاهره مي داند. به هر حال اين تعدد مقام بعد از اينكه اين دو مشهد هر دو بطور مسلم مظهر كرامات و معجزات بسيار حتي در زمان خود مي باشند بجائي ضرر نمي زند بعد از اينكه هر دو منتسب به اهل بيت عليهم السلام و حضرت زينب سلام الله عليها مي باشند. در قاهره همه ساله در اول ماه رجب تا پانزدهم برنامه بسيار وسيعي در مشهد زينبي برگزار مي شود كه حدود يك ميليون جمعيت در آنجا براي توسل و تقرب از همه اصناف حضور مي يابند و به قول بعضي از خبرنگاران آنچه را انسان به عقل باور نمي كند در آنجا به چشم مي بيند در دمشق هم كه شايد خودتان مشرف شده باشيد ديده‌ايد.
به نظر حقير همه اين مشاهد مظاهر حقانيت اهل بيت عليهم السلام است و عظمت شئون آن بزرگواران مي باشد، چنانكه عقل در موضوع اختلاف در مشهد رأس الحسين(ع) همين را مي گويد و مي گويد اين از اختصاصات امام حسين عليه السلام است كه در همه اين مشاهد در ياد و عظمت مقام آن حضرت تجليل و تعظيم مي‌شود. مشهد امام حسين سلام الله عليه و مسجد امام حسين عليه السلام در قاهره به قراري كه در كتاب‌هاي قديم و جديد خوانده‌ام در ظاهر از جهت اقبال مردم و توسل به آن كمتر از كربلا نيست آنجا هم مثل مشهد رأس الحسين عليه السلام در جامع دمشق محل زيارت و ظهور معجزات است. رزقنا الله زيارت جميع تلك المشاهد و البيوت التي اذن الهه ان ترفع و يذكر فيها اسمه يسبح له فيها بالغدو و الاصال … .