هنگام وقوع حادثه جانسوز کربلا، میان کوفه و دمشق، فقط سه راه اصلی «بادیه، کناره فرات و کناره دجله» وجود داشت که بر اساس تحقیقات، عبور کاروان اسرا از مسیر 900 کیلومتری بادیه، احتمال بیشتری را به خود اختصاص می‌دهد.
فارس،مسیرکاروان اسرای کربلا از کوفه به شام و از شام تا مدینه، نسبتا طولانی را طی و از منزلگاه‌های متعددی عبور کردند. برای بررسی دقیق‌تر مسیر کاروان اسرا از کربلا تا شام و مدینه، گذری بر کتاب دانشنامه امام حسین(ع) داشتیم.
کاروان اسیران کربلا را پس از انتقال به کوفه، اندکی نگاه داشتند و سپس به سوی دمشق، پایتخت حکومت اُمویان، فرستادند. مسیر حرکت این کاروان، در کتب تاریخ و سیره، معین نشده است. از این رو، پیموده شدن هر کدام از مسیرهای میان کوفه و دمشقِ آن روزگار، محتمل است. برخی‌خواسته‌اند با ارائه شواهدى، حرکت آنان را از یکی از این چند راه، قطعی نشان دهند؛ ولی مجموع قرائن، ما را به اطمینان کافی نمى‌رساند.
ذکر این نکته پیش از ورود به بحث، لازم است که میان کوفه و دمشق، فقط سه راه اصلی‌بوده است. البته هر کدام از این راه‌ها در بخشی از مسیر، فرعى‌های متعدد کوتاه و بلندی هم داشته‌اند که طبیعی است.
مسیر حرکت کاروان اسیران کربلا، از کوفه به شام
راه نخست: راه بادیه
کوفه، در عرض جغرافیایىِ حدود 32 درجه و دمشق، در عرض جغرافیایىِ حدود 33 واقع است. این، بدان معناست که مسیر طبیعی میان این دو شهر، تقریبا بر روی‌یک مدار، قرار دارد و نیازی به بالا رفتن و پایین آمدن بر روی زمین، جز در حدّ کسری از یک درجه نیست. بر روی این مدار، راهی واقع بوده که به «راه بادیه» مشهور بوده است.
این مسیر، کوتاه‌ترین راه بین این دو شهر است و حدود 923 کیلومتر، مسافت داشته است. مشکل اصلی این راه کوتاه، گذشتن آن از صحرای بزرگ میان عراق و شام است که از روزگاران کهن، به «بادیة الشام» مشهور بوده است.
این مسیر، برای‌افرادی قابل استفاده بوده که امکانات کافی(به ویژه آب) برای‌پیمودن مسافت‌های طولانی‌میان منزل‌های دور از همِ صحرا را داشته‌اند، هر چند، گاهی شتاب مسافر، او را وادار به پیمودن این مسیر مى‌کرده است. البته در صحراها، شهرهای بزرگ، وجود ندارند؛ امّا این به معنای نبودن راه یا چند آبادی کوچک نیست.
راه دوم: راه کناره فرات
فرات، یکی‌از دو رود بزرگ عراق است که از ترکیه سرچشمه مى‌گیرد و پس از گذشتن از سوریه و عراق، به خلیج فارس مى‌پیوندد. کوفیان، برای‌مسافرت به شمال عراق و شام، از کناره این رود، حرکت مى‌کردند تا هم به آب، دسترس داشته باشند و هم از امکانات شهرهای ساخته شده در کناره فرات، استفاده کنند. لشکرهای انبوه و کاروان‌های بزرگ که به آب فراوان نیاز داشتند، ناگزیر از پیمودن این مسیر بودند.
این مسیر، ابتدا از کوفه به مقدار زیادی به سوی شمال غرب مى‌رود و سپس از آن جا به سوی‌جنوب، بر مى‌گردد و با گذر از بسیاری از شهرهای شام، به دمشق مى‌رسد. این راه، انشعاب‌های متعدّد داشته و با طول تقریبی 1190 تا 1333 کیلومتر، جاىگزین مناسبی برای راه کوتاه، امّا سختِ بادیه بوده است. مجموع این راه و راه بادیه را مى‌توان به یک مثلّث، تشبیه کرد که قاعده آن، راه بادیه است.
راه سوم: راه کناره دجله
دجله، دیگر رود بزرگ عراق است و آن نیز مانند فرات، از ترکیه سرچشمه می‌گیرد؛ امّا از شام نمی‌گذرد و درگذشته، برای‌رفتن به شمال شرق عراق، از مسیر کناره آن، استفاده می‌کرده‌اند. این راه، مسیر اصلی میان کوفه و دمشق، نبوده است و باید پس از پیمودن مقدار کوتاهی از آن، کم کم به سمت غرب پیچید و پس از طىّ مسیر نه چندان کوتاهى، به راه کناره فرات پیوست و از آن طریق، وارد دمشق شد.
این مسیر را می‌توان سه ضلع از یک مستطیل دانست که ضلع دیگر طولىِ آن را راه بادیه و سه ضلع یاد شده آن را: مسافت پیموده شده از کوفه به سمت شمال، راه پیموده شده به سمت غرب، و راه پیموده شده به سمت جنوب ـ که بازگشت به بخشی از مسیر پیموده شده قبلی است ـ تشکیل می‌دهند. از این رو، از همه راههای دیگر، طولانی‌تر است و طول آن، حدود 1545 کیلومتر است. این راه را «راه سلطانى» نامیده‌اند.
نتیجه نهایى
به دلیل نبودِ دلایل روشن و قابل اعتماد، نمی‌توان اظهار نظر قطعی کرد؛ ولی با توجه به نکاتی که گذشت، عبور کاروان اسیران کربلا از مسیر بادیه، احتمال بیشتری را به خود اختصاص می‌دهد.
مسیر حرکت کاروان اسیران کربلا، از شام به مدینه
بر اساس نقشه ویژه دانشنامه امام حسین علیه‌السلام، فاصله میان دمشق تا مدینه، تقریبا 1229 کیلومتر است و با احتساب دمشق و مدینه، شامل 32 منزل بوده است. کاروان اسیران، در بازگشت از شام، قطعا این مسیر را پیموده‌اند و چنانچه در ضمن حرکت، به کربلا هم رفته باشند، مسیرِ بسیار طولانی‌تری را سپری کرده‌اند.
حرکت پُر رنج خانواده امام علیه‌السلام و همراهان، از مدینه آغاز و به مدینه نیز ختم شد و حداقل مسیری که این بزرگواران طی‌کرده‌اند (با فرض رفتن از کوفه به دمشق از کوتاه‌ترین مسیر، یعنی راه بادیه، و عدم احتساب رفتنِ مجدّد به کربلا)، حدود 4100 کیلومتر است، با این محاسبه: 431 کیلومتر (از مدینه به مکّه) + 1447 کیلومتر (از مکّه به کربلا) + 70 کیلومتر (از کربلا به کوفه) + 923 کیلومتر (از کوفه به دمشق از راه بادیه) + 1229 کیلومتر (از دمشق به مدینه) = 4100 کیلومتر است.
** 5 نقشه ابتکاری از مسیر حرکت کاروان حسینی
برای دریافت 5 نقشه ابتکاری شامل «خط سیر کاروان حسینی از مدینه به کربلا»، «خط سیر کاروان حسینی در منطقه مکه مکرمه»، «نقشه تقریبی کوفه هنگام قیام امام حسین»، «نقشه منطقه کربلا هنگام قیام امام حسین» و «خط سیر کاروان حسینی از مدینه به مدینه» که در نرم‌افزار دانشنامه امام‌حسین (ع) ارائه شده است، از لینک زیر اقدام کنید.
مسیر حرکت کاروان امام حسین (ع)