دلایل حقوقی اپل برای حذف اپلیکیشن‌های ایرانی از اپ‌استور
مهرنوش گرکانی-شهروند حقوقی| شرکت اپل به‌تازگی چندین اپلیکیشن محبوب ایرانی را از فروشگاه اپلیکیشن‌‌اش حذف کرد. از جمله این اپلیکیشن‌ها می‌توان به دیجی‌کالا، علی‌بابا، الوپیک، تخفیفان، دلیون، اسنپ و تپ‌سی اشاره کرد. البته این نخستین باری نیست که اپل اقدام به حذف اپلیکیشن‌های ایرانی کرده است. اینها تعدادی از اپ‌هایی است که در ایران کاربران پرطرفداری دارند و به صورت اینترنتی به فروش محصول و خدمات خود می‌پرداختند. اپل در توضیح این اقدام به توسعه‌دهنده‌های این اپ‌ها اعلام کرد که حذف اپلیکیشن‌ها به دلیل تحریم‌های ایالات متحده آمریکا علیه ایران رخ داده است. این اتفاق موجب مجموعه‌ای از واکنش‌ها میان کاربران شبکه‌های اجتماعی شد و حتی به سطوح بالاتری هم رسید. وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات محمدجواد آذری جهرمی در یک توییت در مورد این موضوع واکنش نشان داد و نوشت: «۱۱درصد سهم بازار گوشی ایران متعلق به اپل است. احترام به حقوق مصرف‌کننده امروزه یک اصل است که اپل رعایت نکرده. حذف اپ‌ها را پیگیری حقوقی می‌کنیم.»
اما این بحث می‌تواند وجود داشته باشد که از چه راهی می‌توان این پیگیری‌های حقوقی را انجام داد؟ آیا می‌توان این تحریم‌ها را که درواقع به تحریم‌های هسته‌ای نیز مربوط نیست، برطرف کرد؟
اپل پیش از این هم در بهمن‌ماه سال گذشته تعدادی از اپلیکیشن‌های ایرانی را از اپ‌استور حذف کرد و در پاسخ به این موضوع اشاره کرده بود که شرکت اپل براساس تحریم‌ها مجبور است اپلیکیشن‌هایی که معاملات و تراکنش‌های مالی کسب‌وکارهای ایرانی را تسهیل می‌کنند از فروشگاه خود حذف کند.
این‌بار اما پاسخ اپل، پاسخ کلی‌تری است. اپل این بار ادعا کرده که فروشگاه اپل اساسا نمی‌تواند اپلیکیشن‌های ایرانی را میزبانی کند، آنها را توزیع کند یا با این اپ‌ها معامله تجاری داشته باشد. به این شکل ظاهرا این‌بار محدودیت‌های اپل برای اپلیکیشن‌های ایرانی بسیار سفت و سخت‌تر شده است.
اپل در ایران فروشگاهی ندارد اما میلیون‌ها آیفون در میان کاربران ایرانی به فروش رفته و اعمال چنین محدودیت‌هایی می‌تواند به فرآیندهای زندگی روزمره آنها صدمه بزند. درعین‌حال حذف این اپ‌ها به کسب‌وکارها و استارتاپ‌های ایرانی هم لطمه زده و شرایط اقتصادی آنها را پیچیده می‌کند. گفتنی است تا روز جمعه هفته گذشته ۲۳۰۰ امضا به صورت آنلاین برای اعتراض به این اقدام اپل جمع‌آوری شده است.
گوگل هم راه اپل را در پیش گرفته است
شاید یک نکته جالب این باشد که به‌تازگی گوگل هم محدودیت‌های مشابهی را برای کاربران ایرانی اعمال کرده است. گرچه دانلود بعضی از اپلیکیشن‌ها در فروشگاه اینترنتی گوگل برای کاربران ایرانی با دشواری یا ممنوعیت همراه بوده است اما اکنون اوضاع برای اپ‌های ایران در پلی‌استور گوگل نیز با مشکل مواجه شدهاند.
سابقه حذف اپلیکیشن‌های ایرانی
از اپ‌استور
در ماه بهمن سال ۹۵، اپل تعدادی از اپلیکیشن‌های ایرانی را از اپ‌استور حذف کرد. اپل دلایل این حذف را به‌روشنی بیان نکرد. در آن موقع، توسعه‌دهندگان ایرانی که می‌خواستند اپلیکیشنی را در اپ‌استور قرار دهند، با پیامی مواجه می‌شدند که در بخشی از آن آمده بود: «حضور اپ‌های تسهیل‌کننده امور مالی برای شرکت‌های داخل ایران ممکن است مطابق با قوانین مربوط به تحریم ایران نباشد» و در ادامه اعلام شده بود که به همین دلیل نمی‌توانند اپلیکیشن را قبول کند.
البته با توجه به شواهد و قرائن مشخص شد که مشکل اپل با سیستم پرداخت شاپرک است و دولوپرها توانستند با ترفندهایی ازجمله انتقال سیستم پرداخت به محیط وب، موافقت اپل را جلب کنند و بار دیگر اپلیکیشن خود را در اپ‌استور قرار دهند. نباید فراموش کرد که سیستم پرداخت شاپرک به‌طور کامل از سیستم جهانی جداست و هیچ تراکنشی با آن ندارد، بنابراین به نظر می‌رسد فعالیتش منافاتی با شرایط و ضوابط اعلام‌شده اپل نداشته باشد.
و دوباره حذف
بعد از این اتفاق، توسعه‌دهندگان با خیال راحت برای چند ماهی به کار خود ادامه دادند تا این‌که با حذف اپلیکیشن‌های معروف از اپ‌استور شوکه شدند. اپل پیش از حذف برای تعدادی از شرکت‌ها و توسعه‌دهندگان پیامی ارسال کرده بود، ولی برای برخی همین پیام هم ارسال نشده است. اپل در پاسخ به اعتراض این شرکت‌ها پیامی فرستاده که در قسمتی از آن آمده است: «براساس قوانین تحریم آمریکا، اپ‌استور نمی‌تواند میزبانی، توزیع یا ارتباط مالی با اپلیکیشن‌ها یا توسعه‌دهندگان مرتبط با کشورهای تحت تحریم آمریکا را برعهده داشته باشد».
با کمی دقت در این دو پیام اپل که اولی مربوط به بهمن ۹۵ و دیگری مربوط به مشکل اخیر است، متوجه تغییر دلیل این شرکت برای حذف اپلیکیشن‌های ایرانی می‌شویم. در پیام قبلی، «تبادلات مالی» کلیدواژه اصلی محسوب می‌شد و با حل آن موضوع، شرکت‌ها توانستند بار دیگر به اپ‌استور بازگردند. اما در پیام جدید می‌بینیم که علاوه بر بحث تبادلات مالی عنوان شده که توسعه‌دهندگان و اپلیکیشن‌های مربوط به کشورهای تحریم‌شده آمریکا (که مشخصا ایران هم یکی از آنهاست) هم مشمول این محدودیت هستند. پس این بار قضیه بسیار جدی‌تر است. البته اپل هنوز همه اپلیکیشن‌های ایرانی را حذف نکرده اما بسیاری از آنها به‌محض ارایه نسخه به‌روزرسانی از اپ‌استور حذف می‌شوند.
اما بحثی که پیش می‌آید این است که اپل چرا حالا این کار را انجام داده است؟ زیرا از بهمن تا الان، تحریم جدیدی پیرامون شرکت‌های اینترنتی تصویب نشده است. البته همان قانون تحریم مالی علیه ایران آن‌قدر ابهامات قانونی دارد که هر شرکتی می‌تواند تفسیر شخصی خود را از آن ارایه دهد. یکی از این ابهامات، در بندی از این قانون است که در مورد فعالیت‌های مرتبط با اینترنت نوشته شده. در بخشی از این قسمت عنوان شده که فعالیت‌های اینترنتی مانند اپلیکیشن‌هایی که رایگان باشند، مشمول این قانون نخواهند بود. در مورد اخیر هم تمام این اپلیکیشن‌های حذف شده رایگان هستند و اگر پولی هم در آنها ردوبدل می‌شده، در داخل کشور بوده و مبادله مالی با اپل نداشته‌اند. علاوه‌براین تمام این اپلیکیشن‌ها توسط شهروندان عادی مورد استفاده قرار می‌گرفتند و ارتباطی با دولت نداشتند.
به نظر می‌رسد، اپل با توجه به روند اقدامات دولت جدید ایالات متحده خواسته پیش‌دستی کند تا در آینده دچار مشکل نشود، زیرا اگر این اقدام اپل با توجه به قانون بوده، سوال این است که چرا گوگل چنین محدودیت‌هایی را اجرا نمی‌کند؟
واکنش‌ها
همان‌طور که انتظارش می‌رفت، این اقدام اپل با واکنش سریع کاربران ایرانی مواجه شد. از طرف مقامات رسمی، محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در توییتی اعلام کرده که این موضوع را پیگیری می‌کند. کاربران ایرانی هم با گذاشتن هشتگ #StopRemovingIranianApps در توییتر اعتراض خودشان را به گوش دیگران می‌رسانند. تعدادی از فعالان اکوسیستم استارتاپی ایران و کاربران عادی با امضای یک طومار از تیم کوک، مدیرعامل اپل می‌خواهند که روند حذف اپلیکیشن‌های ایرانی را از اپ‌استور متوقف کند. در این طومار که تابه‌حال بیش از ۵هزار نفر آن را امضا کردهاند، آمده است که در ایران حدود ٦میلیون نفر مشتری اپل هستند و درحالی‌که متوسط درآمد ماهانه حدود ۴۷۰ دلار است، به‌طور متوسط حدود دو برابر آن یعنی ۸۵۰ دلار برای خرید یک آیفون پول داده‌اند.
البته تاثیر چنین اقداماتی را فقط زمان مشخص می‌کند؛ اما همین فعالیت‌ها موجب بازتاب گسترده این اقدام اپل در سایت‌های معتبر تکنولوژی شده است.
تاثیر این اقدام
بر شرکت‌ها و استارت‌آپ‌های ایرانی
بنابر گفته وزیر ارتباطات، حدود ۱۱درصد از سهم بازار گوشی ایران متعلق به آیفون‌هاست، بنابراین از دسترس خارج‌شدن این بازار می‌تواند ضرر زیادی را به شرکت‌های ایرانی برساند. البته ضرر همه شرکت‌ها یکسان نیست. برای مثال استارت‌آپ‌هایی مانند اسنپ و تپ‌سی که کاملا اپلیکیشن‌محور هستند بیشترین آسیب را خواهند دید.
علاوه بر این، آینده شغلی هزاران توسعه‌دهنده اپلیکیشن‌های iOS با این اقدام در معرض خطر قرار می‌گیرد. اگر این اقدام اپل ادامه‌دار باشد، بخش توسعه iOS شرکت‌های متعددی تعطیل می‌شود و علاوه بر ازبین‌رفتن بودجه صرف‌شده بر این اپلیکیشن‌ها، توسعه‌دهنده‌ها هم بیکار می‌شوند.
راه‌حل جایگزین
در نهایت این اتفاقی است که افتاده و بهتر است شرکت‌ها هرچه زودتر راه‌حلی جایگزین ارایه کنند. به نظر می‌رسد که توسعه اپلیکیشن‌های تحت وب یک راه‌حل خوب برای این مسأله باشد و البته تنها راه‌حل هم نخواهد بود.
اپل پس از حذف نرم‌افزارهای ایرانی، طی ایمیلی محتوای زیر را برای شرکت‌های تولیدکننده ارسال کرد: «ما از این پس قادر نیستیم نرم‌افزار شما را در اپ‌استور پشتیبانی کنیم. براساس قوانین و مقررات تحریم که توسط ایالات متحده آمریکا وضع شده است، اپ‌استور به هیچ وجه نمی‌تواند میزبان برنامه‌هایی باشد که سازندگان آنها به کشورهای تحریم‌شده متصل هستند.»
فشار بر اپل یا فشار اپل
بر شرکت‌های ایرانی
البته که برخی معتقدند این اقدام شرکت اپل بی‌شک تحت فشار و سیاست‌گذاری‌های دونالد ترامپ بوده است، چراکه شرکت اپل نیز از این تحریم ضررهای بسیاری متحمل خواهد شد. ایران بازار بزرگی برای اپل محسوب می‌شود و تعداد ٤٠میلیون از نسخه‌های مختلف گوشی آیفون در کشورمان درحال کار هستند. تحریم‌کردن این ٤٠میلیون نسخه توسط شرکت اپل چه از لحاظ سیاسی و چه از لحاظ اقتصادی اقدام عاقلانه‌ای برای این شرکت نیست و قطعا ضررهای زیادی برای آن در پی خواهد داشت.
این موضوع باز هم جای سوال دارد، چون بسیاری از اپلیکیشن‌های ایرانی همچنان روی اپ‌استور وجود دارند و اپل تمام این اپلیکیشن‌ها را حذف نکرده است. بنابراین می‌توان گفت شاید مشکل این اپلیکیشن‌ها جای دیگری باشد و می‌توان گفت که این اتفاق تنها به دلیل فشارهای دولت آمریکا یا تحریم‌های احتمالی گفته شده، نیست. بسیاری از این اپلیکیشن‌های حذف‌شده، اپ‌های خدمات‌رسان است و احتمال این وجود دارد که تنها شرکت‌هایی که نرم‌افزار آنها دچار مشکل است از اپ‌استور حذف شدهاند.
حفظ حریم خصوصی کاربران، خط قرمز اپل
علیرضا دقیقی، حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری| شرکت اپ‌استور اپلیکیشن‌های ایرانی را از بازار خود حذف کرده و برای این اقدام دلیل تحریم‌های آمریکا را آورده است. نکته‌ای که می‌توان در این مورد در نظر گرفت، شیوه کار شرکت‌هاست. برخی شرکت‌ها خدمات رایگان را در بستر اپلیکیشن خود و اینترنت می‌گذارند و در کنار آن برخی کالاها و خدماتی که نیاز است از نظر مالی شرکت‌ها را حمایت کند، در کنار آن به فروش می‌گذارند. حال کشورهایی مانند ایران که امکان خرید برای آنها وجود ندارد و کارت‌های اعتباری معتبر در دنیا را ندارند، نمی‌توانند از این خدمات درآمدزا برای شرکت‌های اینترنتی استفاده کنند. این کاربران تنها از بستری که رایگان است و خدمات رایگان ارایه می‌دهد، می‌توانند استفاده کنند. شرکت‌های خارجی معتقدند که ایران قوانینی دارد و این قوانین منطبق بر قوانین بین‌المللی نیست و حق کپی‌رایت را به رسمیت نمی‌شناسد. البته که برخی افراد نیز در پاسخ به این حرف معتقدند که این قوانین منع آزادی اطلاعات است و باید به آزادی اطلاعات اعتقاد داشته باشید و منتشر شود. البته که طرف مقابل نیز پاسخ‌هایی را برای این حرف داده‌اند. به‌عنوان مثال بخش فارسی دویچه‌وله آموزش زبان آلمانی برای فارسی‌زبانان فراهم کرده است یا بخش فارسی بی‌بی‌سی به آموزش زبان انگلیسی می‌پردازد که تمام این موارد در ایران فیلتر شده است. این به آن معناست که آنها برخی امکانات را در اختیار ما قرار می‌دهند اما در کشور از این امکانات استفاده نمی‌شود.
با این وجود طبیعی است که درحال حاضر شرکت اپل اپ‌های ایرانیان را از بازار اپلیکیشن‌هایش حذف کند و حتی بیش از این نیز بعید نیست. بسیاری از شرکت‌های سازنده اپلیکیشن یا شرکت‌های خدمات‌رسان اینترنتی در کشور کارهای متقلبانه‌ای در این زمینه انجام می‌دهند. حتی در بسیاری از موارد حریم خصوصی مردم خود را رعایت نمی‌کنند. به‌عنوان مثال نرم‌افزاری روی سیم‌کارت‌ها به نام otp وجود دارد که روی تلفن همراه بدون اجازه کاربر نصب می‌شود. چطور می‌توان گفت که شرکت اپل به وجود این برنامه روی تلفن‌های همراه ساخت شرکتش اجازه دهد. این نرم‌افزار دسترسی‌های بسیار زیادی را در اختیار شرکت‌های پرووایدر (شرکت‌های زیرساخت آی‌تی) می‌گذارد. بسیاری از دیگر نرم‌افزارهای خدماتی مانند نرم‌افزارهای بانک‌ها، درست است که تنها یک نرم‌افزار بانکی است و خدمات مشخصی را ارایه می‌دهد اما دسترسی‌های متعددی را باز می‌کند تا بتوان از این طریق وارد حریم خصوصی افراد شد. درواقع شرکت اپل درحال حاضر نمی‌تواند این تضمین را به کاربرانش بدهد که اپلیکیشن‌هایی که در بازارش در اختیار کاربران می‌گذارد، محیط امنی داشته باشند. بنابراین یکی از دلایلی که اپل این نرم‌افزارها را حذف کرده است می‌تواند همین موضوع باشد.
بسیاری از اپلیکیشن‌ها مدت‌های بسیار زیادی را در صف انتظار برای ورود به اپ‌استور گذرانده‌اند. اپل این اپلیکیشن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد و روی دیوایس‌های مختلف و کاربران مختلف تست می‌کند تا برای افراد خطرساز نباشد و مطمئن باشد که حریم خصوصی افراد در این اپلیکیشن‌ها حفظ می‌شود.
اپل بسیاری از اپلیکیشن‌هایی را که قوانین مربوط به حریم خصوصی را نقض کردهاند از اپ‌استور حذف کرده و تنها در صورت برطرف‌شدن مشکل، اجازه ورود دوباره داده است. به‌عنوان مثال تلگرام هفته‌های بسیار زیادی را پشت در اپ‌استور می‌ماند و بعد از بررسی‌های بسیار زیاد درنهایت اجازه ورود پیدا می‌کند. شرکت اپل در طول سال‌های فعالیتش، اپ‌هایی که دچار مشکل بوده‌اند را از بازارش حذف کرده است. این مشکلات می‌توانند شامل موارد بسیاری باشند که یکی از آنها همان نقض حریم خصوصی افراد است. احتمال این وجود دارد که اپ‌های حذف‌شده اخیر نیز نرم‌افزارهای‌شان دچار مشکل بوده و شرکت اپل طی اقدامی آن را حذف کرده است و این می‌تواند یک پیغام از طرف اپل باشد.